ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ: Οι πηγές, οι μαρτυρίες, η αλήθεια (ΜΕΡΟΣ 1ον - ἀπὸ 18)

ΜΕΡΟΣ 1ον - ἀπὸ 18

«Όποιος ελέγχει το παρελθόν,
ελέγχει το μέλλον»
Γεώργιος Όργουελ, 1984.

Διονυσίου Καλλιάρχου, του τιθέντος την ψυχήν υπέρ των προβάτων, αιωνία η μνήμη.

Είναι γνωστό ότι οι αναθεωρητές ιστορικοί θέλουν με κάθε θυσία να αποσυνδέσουν τελείως την εκκλησία από την επανάσταση του 1821, και συνακόλουθα, από όλα τα ιστορικά γεγονότα, στα οποία το σύγχρονο Ελληνικό κράτος χρωστάει την ύπαρξή και την ελευθερία του. Γι’ αυτό οτιδήποτε συνδέει τον Ελληνισμό με την ορθόδοξη χριστιανική πίστη χαρακτηρίζεται αυτόματα ως μύθος. Ένας από αυτούς τους «μύθους» είναι και το κρυφό σχολειό. Και μάλιστα όχι ένας της σειράς, αλλά ίσως ο κυριότερος. Ο μύθος.

Είναι αλήθεια πως σχετικά με το κρυφό σχολειό είχα κάποια στιγμή κλονιστεί από τα λεγόμενα των αναθεωρητών ιστορικών, γιατί τα επιχειρήματά τους έμοιαζαν απόλυτα και αναντίρρητα και ο λόγος τους απέπνεε τέτοια σιγουριά και βεβαιότητα, που πραγματικά δεν άφηνε το παραμικρό περιθώριο αμφισβήτησης και αμφιβολίας. Από την άλλη, μου φαίνονταν πολύ «ύποπτη» και η συμπεριφορά των ιστορικών του πατριωτικού χώρου, τους οποίους έβλεπα, όταν γίνονταν λόγος για το κρυφό σχολειό, ή να μασάνε τα λόγια τους ή να χαμογελάνε «πονηρά» και με νόημα…

Άλλωστε, ακόμη και ο παπα-Γιώργης Μεταλληνός, ο οποίος είναι γνωστός και για τις βαθιές ιστορικές του γνώσεις, ειδικά στο θέμα του κρυφού σχολειού είναι σαφής και στην τοποθέτησή του: Το θεωρεί ξεκάθαρα μύθο, διότι πιστεύει πως είναι «ατεκμηρίωτο ιστορικά ως προς τη διαθρυλούμενη μορφή του». Βέβαια, «θρύλος» αυτός, προσθέτει, «έχει οπωσδήποτε υπόσταση», αλλά «με την έννοια ότι την οργανωμένη παιδεία, αδύνατη για την εποχή αυτή, αναπλήρωνε η ανεπίσημη και ταπεινή φροντίδα της εκκλησίας, στους νάρθηκες των ναών και στις μονές. Τίποτε όμως δεν αποδεικνύει επίσημα καθιερωμένη και συστηματική δίωξη της παιδείας από τους Τούρκους»[1]. 

Και για τα περαιτέρω παραπέμπει στην «σπουδαία ανάλυση του Άλκη Αγγέλου στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους»[2]. Δηλαδή, ο παπα-Γιώργης αναπαράγει εδώ τον σκληρό πυρήνα της αναθεωρητικής επιχειρηματολογίας για την απόρριψη του κρυφού σχολειού, μια επιχειρηματολογία που θα δούμε σε όλες της τις λεπτομέρειες αμέσως παρακάτω.

Καθώς όμως συνέχιζα να ασχολούμαι με το θέμα και να «ψάχνομαι» σχετικά, ήρθε σε γνώση μου μια παράγραφος από την ιστορία του ’21, του μεγάλου μας ιστορικού Διονύση Κόκκινου, ο οποίος λέει εκεί επί λέξει τα εξής:

«Ο παπάς κάτω από τα ράκη του ράσου του κρατεί το ψαλτήρι και πηγαίνει να μάθη τα παιδιά, που τον περιμένουν, να διαβάζουν. Ομιλεί ακόμη εις τα παιδιά και δια τους μεγάλους ανθρώπους που εδόξασαν άλλοτε αυτόν τον τόπον. Διδάσκει την ολίγην ιστορίαν που γνωρίζει και αυτός. Το κρυφό σχολειό δεν είναι θρύλος. Το συνετήρησε παρά τας διώξεις, παρά την αξιοθρήνητον έλλειψιν παντός μέσου, παρά την φοβεράν πίεσι τόσων αμέσων αναγκών που θα ήτο φυσικόν να οδηγήσουν προς τον εξισλαμισμόν, ο βαθύτατος πόθος του τυραννουμένου έθνους να υπάρξη»[3].

Η διαβεβαίωση αυτή του Δ. Κόκκινου, πως «το κρυφό σχολειό δεν είναι θρύλος», γυρόφερνε συνέχεια στο μυαλό μου και δε μ’ άφηνε στιγμή να ησυχάσω και να πιστέψω έτσι ήσυχα κι απλά τα επιστημονικά θέσφατα των αναθεωρητών ιστορικών, αλλά και εκείνων του πατριωτικού ρεύματος. Και αυτό γιατί ήξερα και ξέρω τι σημαίνει Δ. Κόκκινος για τα θέματα της τουρκοκρατίας και του 1821: Η σχεδόν μοναδική και απόλυτη αυθεντία, μιας και ήταν ο μόνος ίσως άνθρωπος που γνώριζε αυτήν την εποχή τόσο καλά και σε τέτοιο βάθος.

Από τότε αποφάσισα να ψάξω το θέμα του κρυφού σχολειού όσο λεπτομερέστερα και πιο αναλυτικά μπορούσα. Για να καταλάβω από πού αντλούσε ο Κόκκινος τούτη δω την βεβαιότητά του. Αλλά, όταν αποφασίζεις να ασχοληθείς με ένα τόσο αμφιλεγόμενο και δύσκολο θέμα, είσαι υποχρεωμένος να διεξέλθεις όλες τις σχετικές με το θέμα σου απόψεις. Και όχι μόνον αυτό, αλλά πρέπει επιπλέον να τις αναλύσεις, να τις αξιολογήσεις και φυσικά, πρώτ’ απ’ όλα, να αναζητήσεις και να παραθέσεις όλες τις υπάρχουσες πηγές. Μια τέτοια δουλειά δεν είναι δυνατόν να εξαντληθεί στα ασφυχτικά όρια μιας μικρής και συνοπτικής εργασίας. Αντίθετα, απαιτούνται δεκάδες σελίδες με τα παραθέματα από τις πηγές, την βιβλιογραφία και με την σχετική ανάλυση.

Έτσι προέκυψε αυτή εδώ η μελέτη, η οποία απευθύνεται σε όλους εκείνους που θέλουν πραγματικά να μάθουν ποια είναι η ιστορική αλήθεια για το κρυφό σχολειό, ένα ιδιαίτερα δύσκολο και περίπλοκο θέμα. Γι’ αυτό και όσοι θα μπουν στον κόπο να την διαβάσουν, δεν θα πρέπει να υπολογίσουν ούτε τον κόπο που θα χρειαστεί να καταβάλουν, ούτε τις πολλές (ηλεκτρονικές!) σελίδες που θα πρέπει να διαβάσουν, όσο κι αν κάτι τέτοιο τους φανεί ιδιαίτερα βαρετό ή κουραστικό. Γιατί, δυστυχώς, ούτε για την ιστορία υπάρχει βασιλική οδός…

Άλλωστε, οι αναθεωρητές ιστορικοί όλους εμάς που υπερασπιζόμαστε τον «μύθο» του κρυφού σχολειού μας έχουν ψέξει, με το δίκιο τους, για «πολλαπλές και μικρές σε έκταση δημοσιεύσεις»[4]. Ήρθε λοιπόν η ώρα μια και καλή να τους διαψεύσουμε.

Το κρυφό σχολειό στην σύγχρονη έρευνα.

Όπως ξεκαθαρίζουν οι αναθεωρητές ιστορικοί, «για το «κρυφό σχολειό» η ιστοριογραφία έχει αποδείξει οριστικά πλέον ότι δεν υπήρξε»[5], «καθώς δεν υπάρχει καμία μαρτυρία από την εποχή της τουρκοκρατίας που να αφήνει περιθώρια για παρόμοιες υποθέσεις»[6]. Ξεκινώντας «με του Crusius το βασικό έργο Turcograecia (1584), σε ολόκληρη την Τουρκοκρατία δεν σώζεται καμία πληροφορία, ακόμη και έμμεση, που να μνημονεύει την ύπαρξη κρυφού σχολειού, έστω και για τα πιο δύσκολα –ως προς τις σχέσεις με τον κατακτητή– για τον Ελληνισμό χρόνια, δηλαδή την περίοδο αμέσως μετά την Άλωση»[7].

Αν όμως είναι έτσι τα πράγματα, τότε πώς δημιουργήθηκε αυτός ο «μύθος»; Ποιο ήταν το βασικό υπόστρωμα, το οποίο επέτρεψε την ανάπτυξή του; Στα ερωτήματα αυτά μας απαντούν και πάλι οι αναθεωρητές ιστορικοί: «Η διαδικασία παραγωγής του μύθου του κρυφού σχολειού επιτυγχάνεται […] με την κατασκευή μιας λόγιας παράδοσης που βασίζεται στο μύθευμα της απαγόρευσης και καταδίωξης της εκπαίδευσης των Ελλήνων από τους Τούρκους και προβάλλει το κρυφό σχολειό ως διαδικασία διατήρησης της εθνικής συνείδησης και του πόθου της ελευθερίας, υπό τη σκέπη της ορθοδοξίας»[8]. 

Αυτός ακριβώς είναι και ο «πυρήνας του μύθου». Από την μια οι «βάρβαροι» και «απολίτιστοι» «Τούρκοι», που εμποδίζουν τους Έλληνες να μάθουν γράμματα και από την άλλοι οι Έλληνες, «που έχουν μέσα τους τη φλόγα της φιλομάθειας και κάνουν τα πάντα για να μορφωθούν. Έτσι, σε όλες τις επαρχίες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας που ζουν Έλληνες, δημιουργούνται τα «κρυφά σχολειά» σε εκκλησίες και μοναστήρια»[9]. Με άλλα λόγια «ο κατασκευασμένος μύθος του κρυφού σχολειού υπονοεί τη ρητή απαγόρευση προς τους Έλληνες υπηκόους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας να φοιτούν σε σχολεία, να ιδρύουν τέτοια και να τα στελεχώνουν, παραποιώντας, έτσι, όψεις της καθημερινής ζωής των ανθρώπων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας»[10].

Αυτό όμως που κατά τους αναθεωρητές ιστορικούς συνέβαινε, ήταν ακριβώς το αντίθετο: «Οι Τούρκοι ποτέ δεν απαγόρεψαν τα σχολεία»[11]. Γι’ αυτό «καμιά απαγόρευση σχολείου δεν έχει επισημανθεί, κανένας, ούτε ο ελάχιστος υπαινιγμός δεν έχει εντοπισθεί στα χρόνια της τουρκοκρατίας»[12]. «Ούτε βρέθηκε κανένα φιρμάνι ή άλλη διαταγή του κυριάρχου που να απαγορεύει τη λειτουργία χριστιανικών σχολείων και να καθιστά αναγκαία την καταφυγή στο «κρυφό σχολειό»[13]. Και ενώ «υπάρχουν πάμπολλες ιστορικές μαρτυρίες για αυθαιρεσίες των τοπικών αρχόντων, […] όμως δεν υπάρχει καμιά που να σχετίζεται με άρνηση ιδρύσεως ή με κλείσιμο σχολείων»[14]. 

 Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο «δεν υπάρχει καμιά ιστορική πηγή που να μαρτυρεί ότι οι τουρκικές αρχές απαγόρευαν τη λειτουργία σχολείων ή ότι έκλεισαν κάποιο σχολείο»[15]. Γιατί άλλωστε οι Τούρκοι «να ενοχληθούν από την ύπαρξη σχολείων»[16]; Πραγματικά, «δεν είχαν» κανέναν «λόγο να εμποδίσουν την πρωτοβάθμια εκπαίδευση»[17]. «Όχι βέβαια γιατί διαπνέονταν από φιλελεύθερες αρχές, αλλά γιατί αδιαφορούσαν εντελώς για τις εσωτερικές υποθέσεις των ραγιάδων»[18]. Αυτή «η αδιαφορία των Οθωμανών για τη μόρφωση και η σχετική ανεκτικότητα έναντι των υποδούλων επέτρεψε την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξή τους και τη λειτουργία εκπαίδευσης, στοιχεία που συνέβαλαν στη διαμόρφωση του Νέου Ελληνισμού»[19]. 

«Η επιστημονική έρευνα διαθέτει πλήθος τεκμηρίων για τη λειτουργία σχολείων. Έτσι, σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας γνωρίζουμε κατά καιρούς δεκάδες σχολεία –στοιχειώδη, μεσαία ή ανώτερα- σε όλο το γεωγραφικό πλάτος και μήκος του ελληνικού χώρου, που λειτουργούσαν ανεμπόδιστα, καθώς και δεκάδες δασκάλων, μαθητών, χορηγών σχολείων και εγγράφων σχετικών με την εκπαίδευση»[20]. «Ποτέ, λοιπόν, ο Τούρκος, ο αγράμματος, δε μπόδισε το Χριστιανό γράμματα να μαθαίνη, και μονάχα πολύ σπάνια έμπαινε στη μέση να χωρίζη τους δασκάλους άμα πιάνονταν από τα μαλλιά και γινόνταν σκάνταλο με τα μεγάλα τους σκολειά»[21]. 

Και αφού «ο Οθωμανός κατακτητής δεν είχε απαγορεύσει τη λειτουργία σχολείων, τι χρειάζονταν [λοιπόν] τα «κρυφά»[22]; Αντίθετα, «η εκπαίδευση στην ελληνική γλώσσα ήταν ευρέως διαδεδομένη (υπό την σκέπη του Πατριαρχείου) και δεν διωκόταν ουδαμού στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Απόδειξη ότι υπήρχαν εκατοντάδες σχολεία στα Βαλκάνια και στη Μικρά Ασία, επιπλέον της περίφημης Πατριαρχικής Ακαδημίας στο Φανάρι»[23], τα οποία «λειτουργούσαν ανενόχλητα και επίσημα […] (στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη, στις Κυδωνιές αλλά και στον ελλαδικό χώρο)»[24]. «Μάλιστα, κατά τον 18ο αιώνα, η ανανέωση της παιδείας ήταν τόσο αισθητή, ώστε οι Έλληνες (για την ακρίβεια οι Ρωμιοί, τα μέλη του Γένους) να υπερτερούν των πάντων στην Οθωμανική αυτοκρατορία από άποψης μόρφωσης»[25]. 

 Και όχι μόνο αυτό, αλλά «όποιος ήθελε μπορούσε να μάθει ελληνικά, σερβικά, βουλγαρικά κ.ο.κ. χωρίς να παρενοχλείται από τους κατακτητές»[26]. Κανονικό linguaphone η Οθωμανική αυτοκρατορία! Έτσι, «κατά την τουρκοκρατία […] και μεγάλος αριθμός κανονικών σχολείων λειτουργούσε και κανένας δεν εμπόδιζε τη λειτουργία τους»[27]. Έτσι, «και μόνο το γεγονός ότι λειτουργούσαν –φανερά βέβαια– εκατοντάδες ελληνικά σχολεία σε πόλεις και χωριά δηλώνει ότι δεν υπήρχε λόγος υπάρξεως κρυφών σχολείων»[28], γι’ αυτό και το κρυφό σχολειό «ουδέποτε κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας υπήρξε –ή συνέτρεχε λόγος για να υπάρξει»[29]. «Οι Έλληνες είχαν την ελευθερία και την ευθύνη να αποφασίσουν για την εκπαίδευσή τους χωρίς άμεσες δυναστικές πολιτιστικές επιρροές»[30]. 

 Και αν έως τα τέλη περίπου του 16ου αιώνα είχαμε έλλειψη σχολείων –μην στεναχωριέστε! Αυτό «εξηγείται από εσωτερικούς λόγους (αγροτικός χαρακτήρας υποδούλων, έλλειψη πόρων και δασκάλων), ενώ οι Οθωμανοί κατακτητές ενδιαφέρονταν μόνο για την υποταγή των υποδούλων και την καταβολή φόρων»[31]. Βέβαια, η παραπάνω εξήγηση αποτελεί μια κάπως «ουδέτερη» και «συμβιβαστική» θέση για το πρόβλημα της παρακμής των «ελληνικών γραμμάτων», η οποία δεν ικανοποιεί καθόλου τους πιο ριζοσπαστικούς αναθεωρητές ιστορικούς. Σύμφωνα μ’ αυτούς λοιπόν, τούτη η παρακμή «δεν οφείλεται στην οθωμανική διοίκηση, αλλά στην αδιαφορία και την προκατάληψη της εκκλησίας, η οποία ήθελε να περιορίσει τα γράμματα και την παιδεία στις θεολογικές σπουδές για τα στελέχη της και στα κολλυβογράμματα για τους υπόλοιπους»[32].

Όλα τα παραπάνω αποδεικνύουν πως το κρυφό σχολειό είναι ένα «κατασκευασμένο γεγονός»[33], ένας ακόμη νεοελληνικός μύθος[34], «ένα ιστορικό ψέμα»[35], και –ακόμη περσότερο– μια καθαρή «ανοησία»[36]. «Και είναι τόσο πειστικές οι αποδείξεις, ώστε δε μιλούν πια γι’ αυτό ούτε τα σχολικά βιβλία(!)»[37]. Γι’ αυτό πρέπει και η εκκλησία, με αφορμή την εκλογή του νέου αρχιεπισκόπου, «να σεβαστεί την επιστημονική γνώση και την πρόοδο», μιας και «δεν την ωφελεί σε τίποτε να επιμένει, για παράδειγμα, στα Κρυφά Σχολειά»[38].

Και επειδή ο φόβος φυλάει τα έρμα, επιβάλλεται να ξέρουμε από δω και πέρα με τι θα ασχολούμαστε και με τι όχι. Διότι «είναι μάταιο –και σφάλμα– να αναζητούμε […] ιστορικά επιχειρήματα […] για να καταπολεμήσουμε έναν μύθο(!)»[39]. Έτσι, «το ερώτημα […] που πρέπει πια να μας απασχολήσει συστηματικότερα δεν είναι αν υπήρξε ή όχι Κρυφό Σχολειό. Σε αυτό η απάντηση είναι οριστικά αρνητική»[40].

Πίσω από τον «μύθο» για το κρυφό σχολειό κρύβεται τελικά μια «ανακρίβεια» και ένα «στερεότυπο», η αντίληψη πως «η οθωμανική αυτοκρατορία ήταν «απολίτιστη» και «καθυστερημένη», και συνεχώς βίαιη έναντι των Ελλήνων και άλλων χριστιανών»[41]. Όμως ο Ελληνισμός κατά την τουρκοκρατία «δεν κινδύνεψε ποτέ από τον κατακτητή να αφανιστεί», γιατί κάτι τέτοιο ο κατακτητής «όχι μόνον δεν το επιδίωξε, αλλά και δεν το επιθυμούσε»[42]. Τα «περί «400 χρόνων τουρκικού ζυγού» ήταν ένας μεγάλος Μύθος», αφού «η Οθωμανική αυτοκρατορία […] θεωρούσε τους Ρωμιούς και το Πατριαρχείο συνεταίρους της στη διοίκηση της αχανούς χώρας»[43]. Γι’ αυτό και «η οθωμανική περίοδος ώς και το 1914 μπορεί να θεωρηθεί ως μία από τις πλέον ευνοϊκές συμβιώσεις κυρίαρχων μουσουλμάνων και υποτελών χριστιανών»[44].

======================================== 

[1]. π. Γ.Δ. Μεταλληνός, Τουρκοκρατία, [Αθήνα] 2005⁶ [1988], σ. 133. Όλες οι κάθε είδους υπογραμμίσεις στις πηγές και στα παραθέματα της παρούσης μελέτης είναι δικές μου, εκτός αν δηλώνεται διαφορετικά.

[2]. π. Γ.Δ. Μεταλληνός, όπ. παρ. σ. 184, σημ. 39.

[3]. Δ. Κόκκινος, Η Ελληνική Επανάστασις, τ. 1, Αθήναι 1967⁵, σ. 21.

[4]. Π. Στάθης, «Το Κρυφό Σχολειό: Διαδρομές του Μύθου, Διαδρομές της Ιστορίας», εισήγηση στο συνέδριο «Η ιστορία ως διακύβευμα. Μορφές σύγχρονης ιστορικής κουλτούρας», 2001, δημοσιευμένη (και) σε αρχείο pdf στο cd-rom που συνοδεύει το του Historein/Ιστορείν 4, 2003-2004, σ. 22 (του pdf).

[5]. Β. Κρεμμυδάς, «Αυτόκλητοι Διδάσκαλοι Ιστορίας», εφ. Τα ΝΕΑ, 8-6-1999.

[6]. Χ. Καρανάσιος, «Η Εκπαίδευση κατά την Τουρκοκρατία», Ιστορία των Ελλήνων τ. 8, Αθήνα 2006, σσ. 362-364.

[7]. Α. Αγγέλου, Το Κρυφό Σχολειό. Χρονικό ενός Μύθου, Αθήνα 1997, σ. 13. Επίσης και A. Danos, «Nikolaos Gyzis’s The Secret School and an Ongoing National Discourse», Nineteenth-Century Art Worldwide 1, 2002. Θ. Βερέμης-Γ. Κολιόπουλος, Ελλάς, Η Σύγχρονη Συνέχεια, Αθήνα, 2006, σ. 111.

[8]. Π. Στάθης, «Το Κρυφό Σχολειό του Άλκη Αγγέλου», εφ. Η ΑΥΓΗ, 12-4-1998.

[9]. Σ. Παπαγεωργίου, Από το Γένος στο Έθνος. Η Θεμελίωση του Ελληνικού Κράτους, 1821-1864, Αθήνα 2004, σ. 113.

[10]. Α. Π. Ανδρέου, «Οι Εθνική μας Μύθοι και η Διαιώνισή τους. Έλεος πια, με το «Κρυφό Σχολειό», Μακεδνόν 11, 2003, σ. 345.

[11]. Γ. Βλαχογιάννης, Καραϊσκάκης, Αθήνα χ.χ., σ. 152. Α. Αγγέλου, όπ. παρ. σ. 14.

[12]. Α. Πολίτης, «Φεγγαράκι μου Λαμπρό… Απόπειρα για Ένα Μικρό σχεδίασμα της Πρώτης Φάσης της Ιστορικής Διαδρομής του Μύθου του «Κρυφού Σχολειού», στον τόμο του ιδίου, Το Μυθολογικό Κενό, Αθήνα 2000, σ. 26.

[13]. Χ. Λούκος, «Απαλλαγή από τα Στερεότυπα», εφ. Το ΒΗΜΑ, 25-03-2007.

[14]. Χ. Γ. Πατρινέλης, «Το Κρυφό Σχολειό και πάλι» [2005], Άρδην 64, 2007, σ. 37.

[15]. Χ. Γ. Πατρινέλης, «Η Εκπαίδευση κατά την Τουρκοκρατία», Ελλάς, Η Ιστορία και ο Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους από τις Απαρχές μέχρι Σήμερα, τ. Β΄, Οι Μετά την Άλωση Χρόνοι και το Σύγχρονο Ελληνικό Κράτος, Αμαρούσιον Αττικής 1998, σ. 38. Και στην νεότερη επανέκδοση του έργου αυτού, Ελλάδα, το Παρελθόν και το Παρόν του Ελληνισμού, τ. Β΄, Αρχαιότητα – Βυζάντιο – Νεότεροι Χρόνοι – Σύγχρονη Ιστορία, Αθήνα 2007, σσ. 397-398.

[16]. Α. Αγγέλου, Το Κρυφό Σχολειό. Χρονικό ενός Μύθου, Αθήνα 1997, σ. 21.

[17]. Γ. Κατσιαμπούρα, «Tο Κρυφό Σχολειό και ο Γρηγόριος Ε΄», εφ. Η ΑΥΓΗ, 24-3-2004.

[18]. Χ. Γ. Πατρινέλης, «Η Εκπαίδευση κατά την Τουρκοκρατία», όπ. παρ. Αμαρούσιον Αττικής 1998, σ. 38, Αθήνα 2007, σ. 397.

[19]. Χ. Καρανάσιος, «Η εκπαίδευση κατά την τουρκοκρατία», Ιστορία των Ελλήνων, τ. 8. Αθήνα 2006, σσ. 362 κ. εξ. Κ. Γεωργουσόπουλος, «Ιστορία και θρύλος», εφ. Τα ΝΕΑ, 17-3-2007.

[20]. Χ. Καρανάσιος, όπ. παρ.

[21]. Γ. Βλαχογιάννης, «Το κρυφό Σκολειό», Νέα Εστία 38, 1945, σσ. 678-683.

[22]. Β. Κρεμμυδάς, «H Eκκλησία στο Eικοσιένα. Μύθοι και Ιδεολογήματα», εφ. Τα ΝΕΑ, 22-3-2005. Γ. Βλαχογιάννης, Καραϊσκάκης, Αθήνα χ.χ., σ. 152. Χ. Σακελλαρίου, «Τα Αληθινά Κρυφά Σχολειά», Εκπαιδευτικά, τ. 1, 1985, σ. 134. Α. Αγγέλου, Το Κρυφό Σχολειό. Χρονικό ενός Μύθου, Αθήνα 1997, σ. 14. Α. Ηρακλείδης, «Τα Βιβλία Ιστορίας του Σχολείου. Πέρα από την Ανάγκη για «Βαρβάρους», εφ. Τα ΝΕΑ, 1-2-2007.

[23]. Α. Ηρακλείδης, «Η Ανάγκη για Μύθους. 25η Μαρτίου και Κρυφό Σχολειό», εφ. Τα ΝΕΑ, 22-3-2007.

[24]. Γ. Κατσιαμπούρα, «Το Κρυφό Σχολειό και ο Γρηγόριος Ε΄», εφ. Η ΑΥΓΗ, 24-3-2004.

[25]. Α. Ηρακλείδης, «Η Ανάγκη για Μύθους. 25η Μαρτίου και Κρυφό Σχολειό», εφ. Τα ΝΕΑ, 22-3-2007. Γ. Κατσιαμπούρα, «Το Κρυφό Σχολειό και ο Γρηγόριος Ε΄», εφ. Η ΑΥΓΗ, 24-3-2004.

[26]. Α. Παππάς, «Δέκα Μικροί Μύθοι για το 1821», εφ. Το ΒΗΜΑ, 25-3-2006.

[27]. Β. Κρεμμυδάς, «H Eκκλησία στο Eικοσιένα. Μύθοι και Ιδεολογήματα», εφ. Τα ΝΕΑ, 22-3-2005. Φ. Βώρος, «Η Αναζήτηση της Ιστορικής Αλήθειας και Συνήθεις Μεθοδεύσεις Παραχάραξης», Εκπαιδευτικά, τ. 1, 1985, σ. 74.

[28]. Χ. Γ. Πατρινέλης, «Η Εκπαίδευση κατά την Τουρκοκρατία», όπ. παρ. 1998, σ. 38, 2007, σ. 397. Χ. Σακελλαρίου, «Τα Αληθινά Κρυφά Σχολειά», Εκπαιδευτικά, τ. 1, 1985, σ. 134. Φ. Βώρος, «Η Αναζήτηση της Ιστορικής Αλήθειας και Συνήθεις Μεθοδεύσεις Παραχάραξης», Εκπαιδευτικά, τ. 1, 1985, σ. 66.

[29]. Α. Παππάς, «Δέκα Μικροί Μύθοι για το 1821», εφ. Το ΒΗΜΑ, 25-3-2006.

[30]. Χ. Καρανάσιος, «Η Εκπαίδευση κατά την Τουρκοκρατία», Ιστορία των Ελλήνων, τ. 8. Αθήνα 2006, σσ. 362-364.

[31]. Χ. Καρανάσιος, «Η Εκπαίδευση κατά την Τουρκοκρατία», Ιστορία των Ελλήνων, τ. 8. Αθήνα 2006, σσ. 362 κ. εξ. Α. Αγγέλου, όπ. παρ. σ. 81. Α. Παππάς, «Δέκα Μικροί Μύθοι για το 1821», εφ. Το ΒΗΜΑ, 25-3-2006.

[32]. Σ. Παπαγεωργίου, Από το Γένος στο Έθνος. Η Θεμελίωση του Ελληνικού Κράτους, 1821-1864, Αθήνα 2004, σ. 114, σημ.

[33]. Π. Κ. Ιωακειμίδης, «Χρήση και Κατάχρηση της Ιστορίας», εφ. Τα ΝΕΑ, 30-3-2007.

[34]. Όλοι οι αναθεωρητές ιστορικοί.

[35]. Λ. Πολίτης, Θέματα της Λογοτεχνίας μας, Θεσσαλονίκη χ.χ., σ. 17. Πρόκειται για αναδημοσίευση, στον τόμο αυτόν, της επίσημης ομιλίας που είχε εκφωνήσει ο Πολίτης στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στις 25 Μαρτίου 1956.

[36]. Ι. Γιαννουλόπουλος, «Ατυχείς Συγκυρίες», εφ. Το ΒΗΜΑ, 17-6-2007.

[37]. Β. Κρεμμυδάς, «Αυτόκλητοι Διδάσκαλοι Ιστορίας», εφ. Τα ΝΕΑ, 8-6-1999.

[38]. Β. Κρεμμυδάς, «Τι σηματοδοτούν η Εκλογή Αρχιεπισκόπου και Προέδρου του ΣΥΝ», εφ. Τα ΝΕΑ, 27-2-2008.

[39]. Α. Πολίτης, «Φεγγαράκι μου Λαμπρό… Απόπειρα για Ένα Μικρό σχεδίασμα της Πρώτης Φάσης της Ιστορικής Διαδρομής του Μύθου του «Κρυφού Σχολειού», στον τόμο του ιδίου, Το Μυθολογικό Κενό, Αθήνα 2000, σ. 26.

[40]. Β. Κρεμμυδάς, «Ο πιο Ανθεκτικός Μύθος», εφ. Τα ΝΕΑ, 16-4-1998.

[41]. Α. Ηρακλείδης, «Τα Βιβλία Ιστορίας του Σχολείου. Πέρα από την Ανάγκη για «Βαρβάρους», εφ. Τα ΝΕΑ, 1-2-2007. Μ-Λ. Μουργκέσκου, Χ. Μπερκτάυ (επιμ.), Χ. Κουλούρη (διεύθ.), Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, Βιβλίο Εργασίας 1, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 14.

[42]. Β. Κρεμμυδάς, «H Εκκλησία, το Κράτος και οι Μύθοι. Με αφορμή την Πρόσφατη «Διένεξη», εφ. Τα ΝΕΑ, 26-8-2003.

[43]. Α. Ηρακλείδης, «Η Ανάγκη για Μύθους, 25η Μαρτίου και Κρυφό Σχολειό», εφ. Τα ΝΕΑ, 22-3-2007.

[44]. Α. Ηρακλείδης, Η Ελλάδα και ο «εξ Ανατολών Κίνδυνος», Αθήνα 2001, σ. 104.

Συνεχίζεται

                                                                                [Πηγὴ]http://www.antibaro.gr/

  «Τριβέλι Πᾶνος»