ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ: Οι πηγές, οι μαρτυρίες, η αλήθεια (ΜΕΡΟΣ 4ον - ἀπὸ 18)

ΜΕΡΟΣ 4ον - ἀπὸ 18

Κι αν δεν έχουμε σοφία παράξενο δεν είναι, λέει στους Ευρωπαίους ο οικουμενικός πατριάρχης. Αν είχατε εσείς τους Τούρκους μόνον για δέκα χρόνια, δεν θα είχε μείνει στην Δύση ούτε ένας χριστιανός. Εμείς οι Έλληνες τους έχουμε εδώ διακόσια χρόνια. Και όμως, η πίστη μας λάμπει κάθε μέρα σαν τον ήλιο, μ’ όλη την φρίκη της τουρκικής κτηνωδίας που υφιστάμεθα. Και μετά έρχεστε εσείς, μετά από όλα αυτά που υποφέρουμε, να μας πείτε ότι δεν έχουμε σοφία; Πώς θα μπορούσαμε να είχαμε σοφία, λέει ο πατριάρχης, μέσα σε τέτοια βαρβαρότητα που ζούμε;

Είναι πραγματικά αξιοπρόσεκτο να βλέπουμε έναν ακόμη ορθόδοξο πατριάρχη να κάνει λόγο για Ελλάδα, 150 χρόνια πριν τον διαφωτισμό.

Ήταν ακριβώς αυτή η εποχή, ο 17ος αιώνας, οπού οι Γερμανοί κυριολεκτικά έτρεμαν μην τυχόν τους κατακτήσουν οι Τούρκοι και μεταβληθούν κι αυτοί, σαν τους Έλληνες, σε έναν «βάρβαρο, αμόρφωτο και σκαιό λαό»[86]!

Γιατί, δεν έφτανε που ήταν οι ίδιοι οι Τούρκοι βουτηγμένοι ολοκληρωτικά μέσα στην απόλυτη αθλιότητα, βύθιζαν σ’ αυτήν και όλους τους λαούς που κατακτούσαν. Πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα να χάνουν οριστικά κάθε ίχνος παιδείας και πολιτισμού, ώστε να καθίστανται το ίδιο βάρβαροι και αμόρφωτοι με τους εξαχρειωμένους κατακτητές τους.

Την ανείπωτη φρίκη του τουρκικού ζυγού περιέγραψε με τον πιο γλαφυρό τρόπο και ο μεγάλος διδάχος της τουρκοκρατίας Ηλίας Μηνιάτης, επίσκοπος Κερνίκης και Καλαβρύτων, ο οποίος πέθανε το 1714 σε ηλικία μόλις 45 ετών. Το 1716 κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά οι περίφημες Διδαχές του σε μια υπέροχη δημοτική γλώσσα, οι οποίες αποτελούν λαμπρό παράδειγμα του εκκλησιαστικού ρητορικού λόγου, όπως όλοι οι ιστορικοί της νεοελληνικής λογοτεχνίας[87] με πραγματικό θαυμασμό αναγνωρίζουν. Γι’ αυτό και είχαν αμέσως καταπληκτική επιτυχία και διάδοση, κάνοντας αλλεπάλληλες επανεκδόσεις σε δεκάδες χιλιάδες αντίτυπα. Εκεί όμως που είχαν γίνει πάρα πολύ δημοφιλείς ήταν στα μοναστήρια, στις τράπεζες των οποίων διαβάζονταν και ξαναδιαβάζονταν συνεχώς κατά τους επόμενους δύο αιώνες.

Λέει λοιπόν ο Μηνιάτης στις Διδαχές, τα εξής αποκαλυπτικά για την «οθωμανική διοίκηση»:

«Έως πότε, πανακήρατε Κόρη, το τρισάθλιον γένος των Ελλήνων έχει να ευρίσκεται εις τα δεσμά μιας ανυποφέρτου δουλείας; Έως πότε να του πατή τον ευγενικόν λαιμόν ο βάρβαρος Θραξ; […] Λοιπόν, εύσπλαγχνε Μαριάμ, […] χάρισέ του την προτέραν τιμή. Ασήκωσέ το από την κοπρίαν της δουλείας εις τον θρόνο του βασιλικού αξιώματος. Από τα δεσμά εις το σκήπτρον, από την αιχμαλωσίαν εις το βασίλειον. Και αν ετούτες μας οι φωνές δεν σε παρακινούσιν εις σπλάγχνοις, ας σε παρακινήσωσιν ετούτα τα πικρά δάκρυα, πού μας πέφτουν από τα μάτια. 

Αλλ’ ανίσως και ετούτα δεν φτάνουν, ας σε παρακινήσωσιν αι φωναί των και οι παρακάλεσες των αγίων σου, όπου ακαταπαύστως φωνάζουσιν από όλα τα μέρη της τρισαθλίου Ελλάδος. […] Και δείχνοντάς σου την σκληροτάτην τυραννίδα των αθέων Αγαρηνών ελπίζουσιν, από την άκραν σου ευσπλαγχνίαν, του ελληνικού γένους την απολύτρωσιν. […] Αποδέξου λοιπόν, Παναγία Παρθένε, τα δάκρυά μας, […] δώσε τόσην δύναμιν του ευσεβεστάτου ημών Δουκός των Ενετών εναντίον των ανθρωποκτόνων και αιμοβόρων βαρβάρων, ώστε να σβησθή τελείως το φως του φεγγαρίου»[88].

«Ανυπόφερτη δουλεία» και «σκληρότατη τυραννίδα» υφίστατο το «γένος των Ελλήνων», σύμφωνα και με τον επίσκοπο Ηλία Μηνιάτη, από τους «ανθρωποκτόνους και αιμοβόρους βαρβάρους», όπως αποκαλεί τους «πολιτισμένους» και «ανεκτικούς», κατά τα άλλα, «Οθωμανούς». Και να σκεφτεί κανείς ότι οι παραπάνω ολόθερμες προσευχές του Μηνιάτη για την λευτεριά της Ελλάδας διαβάστηκαν από χιλιάδες χριστιανούς ραγιάδες σ’ όλη την αυτοκρατορία, ενώ εκφωνήθηκαν δημόσια πολλές εκατοντάδες φορές στις τράπεζες των μοναστηριών καθ’ όλην την διάρκεια της τουρκοκρατίας. Λόγια που περιγράφουν ωμά και απροκάλυπτα όχι μόνον την τουρκική κτηνωδία αλλά και τον ασίγαστο πόθο των Ελλήνων για τη λευτεριά τους. Τόσο τουρκόφιλη ήταν τότε η εκκλησία και οι λειτουργοί της…

Η επόμενη μαρτυρία για το θέμα που διερευνάμε προέρχεται και πάλι από έναν πατριάρχη Ιεροσολύμων, τον Χρύσανθο Νοταρά, ο οποίος υπήρξε ο πρώτος Έλληνας διαφωτιστής, αλλά και ένας από τους πρώτους διαφωτιστές στην παγκόσμια ιστορία, αφού πέθανε το 1731, δηλαδή τότε που μόλις ξεκινούσε την δράση του ο Βολταίρος[89]!

Η σχετική αναφορά του πατριάρχη υπάρχει σε ένα από τα πλέον επίσημα έγγραφα του, στο Σιγιλλιώδες Γράμμα που απέστειλε το 1728 στον ηγεμόνα της Μολδοβλαχίας Γρηγοράσκο Γκίκα, με το οποίο τον προτρέπει να ανεγείρει στην ηγεμονία του «φροντιστήρια», δηλαδή ανώτατες σχολές. Εκεί, εξαίροντας την σπουδαιότητα των σχολείων, περιγράφει με τον πιο θερμό τρόπο τα αγαθά που φέρνει στους ανθρώπους η παιδεία και οι επιστήμες. Για να δείξει λοιπόν, και εκ του αντιθέτου, ποια είναι τα αποτελέσματα που επιφέρει η έλλειψη των σχολείων, αναφέρει μεταξύ πολλών άλλων και τα εξής:

«[Με τα «φροντιστήρια» και τις ακαδημίες που είχαν παλιά,] Αθήναι και Ελλάς ξύμπασα, επί μέγα ευκλείας και δόξης παρήλασεν. Εφ’ όσω γαρ ταύτη γυμνάσια περιφανή και ακαδημίαι ήκμαζον, τοσούτω διατεθρυλλημένη […] ετύγχανε, ως και παροιμία παρ’ Έλλησι κεκρατηκέναι, τον μη Έλληνα βάρβαρον αποφαίνουσα. Εξ ότου δε τούτων εστέρηται, ζυγώ δουλείας βαρυτάτω και τυραννικοτάτω υποπετωκυία, […] δύστηνος και αξία θρήνων αποκατέστη»[90].

Όσο η Αθήνα και όλη η Ελλάδα είχαν «φροντιστήρια», «γυμνάσια» και «ακαδημίες» είχαν φτάσει σε μεγάλη δόξα. Αλλά όταν μπήκαν κάτω από τον «βαρύτατο» και «τυραννικότατο» «ζυγό» της «δουλείας», όλα αυτά τα έχασαν και η «δυστυχισμένη» «Ελλάδα» κατάντησε άξια μόνον για «θρήνους», λέει εδώ ο πατριάρχης Χρύσανθος. Πολύ παράξενη αντίληψη για τον «συνεταιρισμό» τους με τους Τούρκους είχαν όλοι αυτοί οι ανώτατοι αξιωματούχοι της εκκλησίας, μιας και δεν έχαναν ευκαιρία να εκφράζονται για τους «Οθωμανούς» συνεταίρους τους με τον πιο αρνητικό και υποτιμητικό τρόπο!

Ελλάδα, Έλληνες και εκκλησία.

Εδώ ακριβώς πρέπει να κάνουμε την εξής παρατήρηση. Ο καθηγητής Πασχάλης Κιτρομηλίδης διατυπώνει την θέση πως στο τέλος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας άνθρωποι σαν τον Πλήθωνα υποστήριζαν ότι οι κάτοικοί της αυτοκρατορίας αυτής ήταν «Έλληνες το γένος». Αυτές όμως οι απόψεις, οι οποίες μπορούν να χαρακτηρισθούν ως ένας «νεοελληνικός πρωτο-εθνικισμός», καταποντίσθηκαν τελείως με την άλωση της Πόλης, του Μυστρά και της Τραπεζούντας. Δηλαδή, μέχρι το 1461 οι παραπάνω απόψεις, κατά τον καθηγητή Κιτρομηλίδη, είχαν εξαφανιστεί πλήρως. Και αυτό γιατί «η οθωμανική κατάκτηση, αποκλείοντας την ελληνική κοινωνία από την δυτική αναγέννηση, […] συνέβαλε στην επιβολή της παραδοσιακής, αυστηρά ορθόδοξης κοσμοθεωρίας». Και με το που επικράτησε η «ορθόδοξη κοσμοθεωρία», «η πρώτη υποδήλωση μιας νέας ελληνικής ταυτότητας, προσδιορισμένης σε σχέση με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό […] εξοβελίστηκε πλήρως»[91].

Αυτός ο «νεοελληνικός πρωτο-εθνικισμός» είχε διαμορφώσει τις απόψεις «ελάχιστων και χωρίς καμία επιρροή διανοουμένων του ύστερου Βυζαντίου που κατασκεύασαν αμήχανα τα πρώτα υποτυπώδη ιστορικά στοιχεία της ελληνικής εθνικής ταυτότητας από τον 15ο αιώνα, ως τους επιγόνους τους επαναστάτες των ευρωπαϊκών στοών των αρχών του 19ου αιώνα.[…] Αυτοί πρώτοι, ενώπιον του πολιτικού και πολιτισμικού αδιεξόδου που δημιουργούσε η οθωμανική κατάκτηση, αναγκάστηκαν να στραφούν στην ιστορία προκειμένου να αυτοπροσδιοριστούν»[92].

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Νεκτάριου Ιεροσολύμων, τον οποίον επέλεξε ο καθηγητής Κιτρομηλίδης να προβάλει ως παραδείγματα της «ορθόδοξης κοσμοθεωρίας». Έτσι, σύμφωνα με τον σεβαστό καθηγητή, ο πατριάρχης Νεκτάριος στο έργο του Επιτομή της Ιεροκοσμικής Ιστορίας εξέφραζε ξεκάθαρα μια «πολιτική ταύτιση με την οθωμανική μοναρχία. [Γι’ αυτό και] αναφερόμενος στην οθωμανική κατάκτηση της Μέσης Ανατολής, τον 16ο αιώνα, πανηγύριζε τις νίκες του Σουλτάνου, που είχαν επιτέλους επαναφέρει αυτές τις περιοχές υπό το σκήπτρο της βασιλίδας των πόλεων. […]

Ούτε για μια στιγμή δεν φαίνεται να πέρασε από το νου του ευσεβούς συγγραφέα η σκέψη ότι η βασιλίδα των πόλεων (Κωνσταντινούπολη), στην κυριαρχία της οποίας είχαν υποταχθεί η Παλαιστίνη και η Αραβία, βρισκόταν και η ίδια αιχμάλωτη ενός ξένου και χριστιανομάχου δυνάστη. Εντοπίζεται και στο σημείο αυτό η πολιτική ταύτιση της ηγεσίας της ελληνικής κοινωνίας με το οθωμανικό καθεστώς, η οποία είναι εμφανής και στη στάση των Φαναριωτών. […] Συλλογικό πνεύμα και εθνική μνήμη δηλώνονταν με την αναφορά «εμείς οι Έλληνες», που υπήρχε μόνο για να τονίσει τη δογματική αντιπαράθεση των Ελλήνων με τους αιρετικούς της Δύσης»[93].

Πολύ εντυπωσιακό το παράδειγμα του καθηγητή. Μόνον που όταν θέλουμε να έχουμε την ολοκληρωμένη εικόνα της σκέψης ενός ανθρώπου, πρέπει να λαμβάνουμε υπόψιν μας όλα τα έργα του και τα γραφτά του. Γιατί αν το κάνουμε αυτό, τότε βλέπουμε να αλλάζει πολύ το τοπίο και κάποιες βεβαιότητές μας να ανατρέπονται από τα θεμέλια τους. Λέει ο καθηγητής Κιτρομηλίδης πως ο Νεκτάριος Ιεροσολύμων είχε «πολιτική ταύτιση με την οθωμανική μοναρχία», ενώ δεν φαίνεται να πέρασε από το νου του η σκέψη ότι η βασιλίδα των πόλεων (Κωνσταντινούπολη) […] βρισκόταν και η ίδια αιχμάλωτη ενός ξένου και χριστιανομάχου δυνάστη».

Και όμως είναι ο ίδιος ο Νεκτάριος Ιεροσολύμων, ο οποίος είδαμε παραπάνω να λέει πως «ουκ […] εστι πόλις και τόπος, όπη των ορθοδόξων ημών ου προχέονται υπέρ της ευσεβείας τα αίματα. […] Ίδε, τοιγαρούν, οποία νυν η Ελλάς και η ορθόδοξος Ανατολίς. […] Τεταπεινωμένη μεν κατά τον κόσμον, δεδοξασμένη δε κατά τον Θεόν. […] Ει και εάλω η Κωνσταντινούπολις και εδουλώθει, το έθνος ουδαμώς εξερριζώθει»[94].

Όχι μόνον περνάει από το μυαλό του, αλλά γνωρίζει πολύ καλά ο πατριάρχης το πόσο χριστιανομάχος είναι ο δυνάστης. Και επειδή ακριβώς ξέρει πολύ καλά ο πατριάρχης με τι βάρβαρο κατακτητή έχει να κάνει, φροντίζει στα κείμενά που δημοσιοποιεί ο λόγος του να ακούγεται «φιλικός» και «ευχάριστός» στα αυτιά του κατακτητή. Όμως, στα κείμενα που ξέρει πως δεν πρόκειται να τα δει πότε ο Τούρκος δυνάστης, εκφράζει αυτό ακριβώς που πιστεύει και αισθάνεται για τον κτηνώδη και αιμοχαρή τύραννο του έθνους.

Είναι πραγματικά προς τιμήν του καθηγητή Κιτρομηλίδη το ότι αναφέρει πως ο πατριάρχης Νεκτάριος αποκαλούσε τους συγχρόνους του και τον εαυτό του «Έλληνες». Όμως δεν είναι καθόλου πειστικός ο τρόπος με τον οποίον προσπαθεί να δικαιολογήσει αυτήν την πολύ άβολή για την αναθεωρητική ιστορία αναφορά του πατριάρχη. Ο καθηγητής Κιτρομηλίδης υποστηρίζει πως αυτές οι αναφορές του Νεκτάριου σε «Έλληνες» γίνονται μόνον «για να τονίσει τη δογματική αντιπαράθεση των Ελλήνων με τους αιρετικούς της Δύσης». 

Όμως, αν σκοπός του πατριάρχη ήταν να τονίσει την διαφορά μεταξύ ορθοδόξων και δυτικών, τότε μόνον σε Έλληνες δεν θα έπρεπε να αναφερθεί. Άλλωστε, οι ίδιοι οι αναθεωρητές ιστορικοί είναι που με ιδιαίτερη έμφαση τονίζουν πως «η σχέση της ρωμαίικης συνείδησης με την ορθόδοξη είναι ταυτόσημες και αντιθετικές σε κάθε έννοια «ελληνικότητας». Γι’ αυτό και ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός στα τέλη του 18ου αιώνα έλεγε: «Δεν είστενε Έλληνες, δεν είστενε ασεβείς, αιρετικοί, άθεοι, αλλ’ είστενε ευσεβείς ορθόδοξοι χριστιανοί»[95]. 

 Άρα, αν ο Νεκτάριος είχε ως στόχο του να τονίσει τις διαφορές των ορθοδόξων με τους δυτικούς, έπρεπε να κάνει λόγο αυστηρά και μόνον σε Ρωμιούς, σύμφωνα με τα στερεότυπα της «προοδευτικής» και αναθεωρητικής ιστοριογραφίας.

========================================

[86]. G. Podskalsky, Η Ελληνική Θεολογία επί Τουρκοκρατίας, 1453-1821, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2005 [γερμανικό πρωτότυπο: 1988], σ. 81, σημ. 5, όπ. και σχ. παραπομπή.

[87]. Κ.Θ. Δημαράς, Λ. Πολίτης, Μ. Βίττι ad hoc.

[88]. Λόγος Πανηγυρικός εις τον Ευαγγελισμόν της Θεοτόκου Μαρίας, στον τόμο Ηλία Μηνιάτη, Διδαχαί (πέμπτος λόγος πριν το τέλος).

[89]. Για την προσωπικότητα και το τεράστιο έργο του πατριάρχη, ειδικά στον χώρο της παιδείας και των επιστημών, βλ. την σπουδαία μελέτη της Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς, Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Ανάλεκτα της καθ’ ημάς Ανατολής 6, Αθήνα 1999.

[90]. Χρυσάνθου Πατριάρχου Ιεροσολύμων, Σιγιλλιώδες Γράμμα περί της εν Μολδοβλαχία υπό Γρηγοράσκου Γκίκα Βοεβόδα Φροντιστηρίων Ανεγέρσεως, 9/1728, στην έκδοση του É. Legrand, Recueil Documents Grecs, Concernant les Relations du Patriarcat de Jérusalem avec la Roumanie (1569-1728), Bibliothèque Greque Vulgaire 7, Α΄ έκδοση Paris 1895, σ. 283, Β΄ έκδοση Paris 1903, σ. 255.

[91]. Π.Μ. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα 1999² [μετάφραση από το αγγλικό: 1978], σ. 25.

[92]. Π. Πιζάνιας, «Πώς διαμορφώθηκε η εθνική συνείδηση», εφ. Το ΒΗΜΑ, 25-3-2000.

[93]. Π.Μ. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα 1999² [1995], σσ. 87-89.

[94]. Κ.Β. Σκουτέρη, Κείμενα του Νέου Ελληνισμού, Εκκλησιαστικαί Εκδόσεις Εθνικής Εκατονπεντηκοταετηρίδος 3, εν Αθήναις 1971, σσ. 79-80.

[95]. Κ. Παλούκης, «Ο Ξεσηκωμός του ’21 και η Γέννηση του Ελληνικού Κράτους», εφ. ΠΡΙΝ, 24-3-2007.

Συνεχίζεται

 

 Ὅσοι ἀναγνῶστες θὲλουν τὶς προηγούμενες ἀναρτήσεις τοῦ ἄρθρου, μποροῦν νὰ ἀνατρέξουν στὴν ἀναζήτηση τοῦ ἱστολογίου μας!

[Πηγὴ]http://www.antibaro.gr

«Τριβέλι Πᾶνος»