ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ: Οι πηγές, οι μαρτυρίες, η αλήθεια (ΜΕΡΟΣ 10ον - ἀπὸ 18)

ΜΕΡΟΣ 10ον - ἀπὸ 18

Συνεχίζοντας ο Noehden το άρθρο του, περιγράφει τους πολύ φιλόδοξους στόχους και σχέδια της Φιλομούσου Εταιρίας της Αθήνας σχετικά με την καλή λειτουργία αλλά και την επαύξηση των δύο σχολείων που επόπτευε και ενίσχυε οικονομικά: Το Γυμνάσιο της Αθήνας και των Μηλιών. Όμως, αφού τελειώνει την αφήγησή του για τους σχεδιασμούς και τα εκπαιδευτικά οράματα της Εταιρίας, κλείνει την σχετική αναφορά του ως εξής:

«Και ενώ αυτές οι θετικές και ευχάριστες ιδέες γίνονται πράξη, είναι αδύνατο να μην θυμηθούμε και την δύναμη του δεσποτισμού που αιωρείται πάνω από τη χώρα, και που με την ψυχρή αρπακτικότητά του μπορεί αμέσως να καταστρέψει τους καρπούς των προσπαθειών πολλών επίμοχθων ετών. Αλλά, παρόλα αυτά, οι φίλοι της ανθρωπότητας οφείλουν να μη να αποθαρρυνθούν από το να θέτουν χείρα σε μια τόσο αξιέπαινη εργασία»[189].

Δηλαδή, όπως μας διαβεβαιώνει με τον πιο σαφή και επίσημο τρόπο ο καθηγητής Noehden, οποιαδήποτε προσπάθεια για την παιδεία και την μόρφωση του υπόδουλου έθνους στην Ελλάδα, όσο μεγάλη και καλοσχεδιασμένη κι αν ήταν, μπορούσε ανά πάσα ώρα και στιγμή να καταστραφεί και εξαφανισθεί από τον βάρβαρο και απρόβλεπτο στις αντιδράσεις του τουρκικό δεσποτισμό. 

Ο καθηγητής Πατρινέλης πιστεύει ότι η αντίληψη που θέλει τους τοπικούς Τούρκους διοικητές να αυθαιρετούν ασύστολα, απαγορεύοντας ή καταστέλλοντας την λειτουργία των σχολείων, είναι απλά και μόνο μια «πρόσφατα επινοημένη θεωρία» [190]. Από την μαρτυρία του Noehden και μόνον μπορούμε να καταλάβουμε το πόσο αυτή η θέση του σεβαστού καθηγητή είναι λανθασμένη. Αλλά το πρόβλημα με τις αυθαιρεσίες των τοπικών Τούρκων διοικητών είναι ακόμη πιο πολύπλοκο, ειδικά στην περιοχή της Μικράς Ασίας, όπου η καταπίεσή τους μέχρι τον 18ο αιώνα ξεπερνούσε κάθε όριο.

Ο Νερουλός και πάλι αναφέρει σχετικά: «Οι χριστιανοί της Μικράς Ασίας υπήρξαν τα πρώτα θύματα του συστήματος τούτου [της απαγόρευσης των σχολείων]»[191].

Τα ίδια αναφέρει και ο Ματθαίος Παρανίκας:

«Εν ταις ασιατικαίς επαρχίαις του Οθωμανικού κράτους […] μετά παντοία δεινά, α υπέστησαν, η αχλύς βεβαίως επικάθησε βαρυτέρα, και το σκότος ην παχύτερον. Ου μόνον δε το έθνος επιέζετο, αλλά και η γλώσσα, φευ! πολλαχού έπαθε διαστροφήν, παραφθοράν και ήτταν. Και όμως, εν ταις επαρχίαις ταύταις, εν αις που περί τας μονάς το ζώπυρον των γραμμάτων διετηρείτο, ίχνη Σχολών και λογίων μέχρι των μέσων της ΙΖ΄ εκατονταετηρίδος δεν ευρίσκομεν»[192].

Τα συμπεράσματα του Παρανίκα είχε δύο χρόνια πριν από εκείνον διατυπώσει επακριβώς και ο ιστορικός Δανιήλογλου, ο οποίος αναφέρει σχετικά:

«Εκ των πολλών της Ανατολής χωρών, αίτινες επέπρωτο να καταπλακώθωσιν υπό την βαρείαν πλάκα της βαρβαρότητος και της αποξενώσεως παντός εθνικού χρήματος, πρωτίστως έλαβε δυστυχίαν να είναι η Μικρά Ασία ως πρωιμότερον απολέσασα την προγονικήν γλώσσαν και τα παρεπόμενα αυτή εθνικά αγαθά. Ακόμη και περί τα μέσα του ΙΗ΄ αιώνος (1750) ουδαμού της Μικράς Ασίας υπήρχον σχολεία εκτός της Σμύρνης και της Καισαρείας. Πανταχού της Μικράς Ασίας γενική υπήρχεν αμάθεια και άγνοια των εν τοις ναοίς αναγιγνωσκομένων, άπερ κατά πατροπαράδοτον μόνον συνήθεια ήσαν εν χρήσει»[193].

Στην ίδια κατεύθυνση βρίσκεται και το εκλεκτό τέκνο του Διαφωτισμού, ο Νικόλαος Δραγούμης, με την δική του μαρτυρία:

«Κατά τας ασιάτιδας χώρας […] προ αιώνων δεν είχεν ακουσθή η γλυκεία του Πλάτωνος ή του Χρυσοστόμου φωνή, όπου δια τον φόβον των κρατούντων ελάχιστος αριθμός μαθητών μετέβαινον δια νυκτός εις σχολείον κείμενον εν παραβύστω τινί γωνία, άδοντες, ως ει επλανόντο χάριν ευθυμίας εις τα οδούς, το επίτηδες ποιηθέν άσμα: Φεγγαράκι μου λαμπρό»[194].

Αιτία για αυτήν της πνευματική καθυστέρηση ειδικά στην Μικρά Ασία ήταν η ιδιαίτερα σκληρή συμπεριφορά των τοπικών Τούρκων διοικητών. Όπως μας πληροφορεί ο Thomas Smith από τον 17ο κιόλας αιώνα, «οι τουρκικές αρχές στις ασιατικές επαρχίες ήταν πολύ λιγότερο ανεκτικές από αυτές στις ευρωπαϊκές»[195].

Και μετά από τον καταιγισμό όλων αυτών των μαρτυριών, έρχεται ο Αγγέλου να χαρακτηρίσει την μαρτυρία του Δραγούμη ως «νεόκοπη εκδοχή», επειδή εντοπίζει «το φαινόμενο [του διωγμού της παιδείας] τοπικά στη Μικρά Ασία»! Κάτι που τον κάνει τελικά να συμπεράνει πως «η πληροφορία του Δραγούμη […] δεν είναι καρπός έρευνας»[196]! Και είναι φυσικό να θεωρεί ο Αγγέλου τα όσα λέει ο Δραγούμης ως «νεόκοπη εκδοχή», αφού από όλες τις μαρτυρίες που αναφέρονται σ’ αυτήν την κατάσταση, η μαρτυρία του Δραγούμη είναι η μόνη που γνωρίζει.

Και από εδώ αρχίζουν τα προβλήματα. Τον Ράνσιμαν ο Αγγέλου έτσι κι αλλιώς τον αγνοεί, γι’ αυτό αγνοεί και την μαρτυρία του Smith, που παραπάνω αναφέραμε. Αλλά το κακό είναι ότι δεν είχε διαβάσει ούτε τον Παρανίκα, που αναφέρεται επίσης με απόλυτη σαφήνεια στον μαρασμό της παιδείας ειδικά στην Μικρά Ασία, εξαιτίας της βαρβαρότητας τουρκικού ζυγού; Τι να πούμε… Το ’χουν φαίνεται συνήθειο τους οι αναθεωρητές ιστορικοί να αγνοούν εκείνα ακριβώς τα έργα, τα οποία επαινούν και εκθειάζουν περισσότερο!

β) Οι γενίτσαροι και το παιδομάζωμα.

Ο διωγμός της παιδείας από τους Τούρκους πολλές φορές είχε έναν έντονο και βάρβαρα επιθετικό χαρακτήρα. Και γι’ αυτό υπάρχουν πάρα πολλές μαρτυρίες. Πρώτη απ’ αυτές είναι η περίπτωση του λόγιου και «πολλά υπό των Τούρκων παθόντος»[197] Χριστόφορου Αγγέλου, ο οποίος το 1607 πήγε στην Αθήνα[198] για να σπουδάσει. Όμως, μόλις έφτασε εκεί, συνελήφθη από τους Τούρκους με την απίθανη κατηγορία ότι ήταν κατάσκοπος των Ισπανών. 

Και αφού οι Τούρκοι τον συνέλαβαν, του κατέσχεσαν όλα τα βιβλία και τα χρήματά του, ενώ μόλις και μετά βίας μπόρεσε να γλιτώσει την ζωή του[199]. Στην συνέχεια ο Άγγελος βρέθηκε στην Αγγλία ως πρόσφυγας, αφού δραπέτευσε από τις τουρκικές γαλέρες. Εκεί εκτύπωσε ένα φυλλάδιο στην Οξφόρδη όπου διεκτραγωδούσε το πώς η εκκλησία του «είχε απογυμνωθεί από κάθε τελειότητα και γνώση» εξαιτίας του «Μεγάλου Τούρκου» ή μάλλον εξαιτίας κάποιων άνομων αξιωματούχων του σουλτάνου, από τους οποίους η εκκλησία υπέστη πολλά δεινά[200].

Η τυραννία των Τούρκων όχι μόνον εμπόδιζε την ίδρυση και την λειτουργία των σχολείων, αλλά κατέστρεφε και εκείνα που υπήρχαν. Αυτό ήταν ένα από τα προσφιλέστερα «σπορ» ειδικά των γενιτσάρων. Μια ιδιαιτέρως σημαντική μαρτυρία γι’ αυτό συνιστά η προσωπική εμπειρία του ίδιου του Κούμα, που βίωσε σαν παιδί στην Λάρισα:

«Δεκαετής έγινε χωρίς να ιδή ούτε εκκλησίαν (διότι την μόνην της Λαρίσσης είχαν κριμνήσει οι Τούρκοι), ούτε κοινόν σχολείον, διότι εφυλάττετο έγκλειστος, δια τον φόβον των γιανιτσάρων»[201].

Και αυτά το 1777-1787! Δηλαδή, «μετά τον ρωσικόν πόλεμον του 1768-1770 έτους»(ορλωφικά), οπότε «εις καμμίαν πόλιν της Τουρκίας δεν επρόκοπταν οι Γραικοί ούτε εις πλούτη, ούτε εις γνώσεις»[202]. Έτσι, σε μια πόλη σαν την Λάρισα για εικοσιτέσσερα (24) ολόκληρα χρόνια δεν υπήρχε ούτε μία εκκλησία[203], και για σχεδόν τριάντα (30) χρόνια ούτε ένα σχολείο, διότι την μία και μοναδική εκκλησία, του Αγίου Αχιλλείου και το ένα και μοναδικό σχολείο, που υπήρχε[204], τα είχαν γκρεμίσει οι γενίτσαροι. Το σχολείο ξαναλειτούργησε μόλις το 1798, την εποχή του σουλτάνου Σελίμ του Γ΄, χάρις στις φροντίδες του εθνομάρτυρα και κορυφαίου φωτιστή του γένους μητροπολίτη Λαρίσης (και μετέπειτα Εφέσου) Διονυσίου Καλλιάρχου, ο οποίος από το 1794 είχε ξαναχτίσει και την εκκλησία:

«Συνηθισθέντες οι γιανίτσαροι να φονεύουν χριστιανούς, ετουφέκιζαν καθ’ εκάστην 10-20 χριστιανούς. Ένα μόνον ναόν είχαν πέντε χιλιάδες κάτοικοι της πόλεως εκείνης, τιμώμενον εις όνομα του αγίου Αχιλλίου, και τούτον τον εκρήμνισαν, με όρκον να μη συγχωρήσωσι πλέον την ανάκτισίν του. Μετά παρέλευσιν εικοσιτεσσάρων ετών, κατά τα οποία οι χριστιανοί εστερούντο την ιεράν ταύτην παραμυθίαν […] ανεκτίσθη ο ναός ούτος επί Σελίμ Γ΄, δια φροντίδος του αξιεπαίνου μητροπολίτου Λαρίσσης Διονυσίου Καλλιάρχου, οπότε ο καλός ούτος ποιμήν ανήγειρε και το παλαιόν Ελληνικόν σχολείον»[205].

«Εις τας αρχάς του 1798 έτους [ο Κ. Κούμας] ανεδείχθη διδάσκαλος του Ελληνικού σχολείου της πατρίδος του Λαρίσσης, ήτις τώρα πρώτην φοράν, αφού ο Καλλιάρχης ανέκτισε τον ναόν της, απέκτησε το καλόν τούτο [δηλαδή το σχολείο], το οποίον εστερείτο τριάκοντα περίπου έτη»[206].

Τα «κατορθώματα» της «προνομιακής κοινωνικής ομάδας» των γενίτσαρων μας περιέγραψε παραπάνω με τον πιο άμεσο και τραγικό τρόπο ο Κ. Κούμας. Οι γενίτσαροι λοιπόν ήταν τόσο φιλικοί προς τον χριστιανικό πληθυσμό, ώστε «κατέτρωγαν τους πτωχούς χριστιανούς ασπλάχνως. Εζήτουν κρασιά, φαγητά, ενδύματα, αργύριον. […] Πολλοί έπιπταν θύματα των γιανιτσάρων ατιμωρητί εις τους δρόμους, διότι δεν ηδυνήθησαν να εκπληρώσωσι τα ζητήματά των. […]

 Η τιμή των αρρένων εθυσιάζετο εις τα άγρια πάθη των. Και όσοι φιλόστοργοι και οπωσούν ευκατάστατοι γονείς δεν υπέφεραν την αισχύνην ταύτην, ηναγκάζοντο να εξορίζωσι τα τέκνα των από τας πατρικάς των αγκάλας εις κώμας κατοικουμένας υπό μόνων χριστιανών»[207]. Και «συνηθισθέντες οι γιανίτσαροι να φονεύουν χριστιανούς, ετουφέκιζαν καθ’ εκάστην 10-20 χριστιανούς»[208]. Τα ίδια λένε για τους «γιανίτσαρους» και ο Κοραής και οι Δημητριείς στα κείμενά τους, όπως επίσης και ο Αλέξανδρος Υψηλάντης στην περίφημη προκήρυξή του.

Και μετά από όλα αυτά, μπορούμε να παρατηρήσουμε και τα εξής σημαντικά πράγματα: Ο Κ. Κούμας μέχρι να γίνει δέκα χρονών δεν πάτησε το πόδι του ούτε σε σχολείο ούτε σε εκκλησία, «διότι εφυλάττετο έγκλειστος, δια τον φόβον των γιανιτσάρων». Έτρεμε η μητέρα του τους γενίτσαρους, μην τυχόν της αρπάξουν το παιδί της και τον κρατούσε κλειδωμένο στο σπίτι της για δέκα ολόκληρα χρόνια. Και όχι μόνον η μητέρα του Κούμα. Όλες οι χριστιανές μανάδες κατά την Τουρκοκρατία έτρεμαν το παιδομάζωμα, μην τους πάρουν τα παιδιά τους γενίτσαρους και γίνουν τα ανθρωπόμορφα κτήνη, τα οποία είδαμε μόλις πιο πάνω να μας περιγράφει ο Κούμας τα κατορθώματά τους. Γι’ αυτό και προσευχόταν στον Θεό να πεθάνουν τα παιδιά τους παρά να τα πάρουν οι Τούρκοι για γενίτσαρους. Προτιμούσαν οι Ελληνίδες μάνες να πεθάνουν τα παιδιά τους παρά να γίνουν γενίτσαροι!

Είναι πραγματικά απερίγραπτη η φρίκη που έζησαν οι Έλληνες γονείς από την ανείπωτη δοκιμασία του παιδομαζώματος, καθ’ όλην την τουρκοκρατία. Γι’ αυτό και προσπαθούσαν με χίλιους τρόπους να αποφύγουν αυτήν την τραγωδία: Άλλαζαν τα παιδιά τους με τα παιδιά των μουσουλμάνων γειτόνων τους, οι οποίοι ήθελαν πολύ να γίνουν τα παιδιά τους γενίτσαροι, ώστε πραγματικά να εξασφαλίσουν την ζωή τους για πάντα. Επίσης, οι ταλαίπωροι Έλληνες έδιωχναν τα παιδιά τους μακριά, για χρόνια, μέχρι να μεγαλώσουν, ή τα κρατούσαν φυλακισμένα μέσα στο ίδιο τους το σπίτι, όπως έκανε η μητέρα του Κούμα. Δωροδοκούσαν αυτούς που έκαναν την επιλογή. Εξαιτίας του παιδομαζώματος έγιναν ακόμη και επαναστάσεις, σε διάφορα μέρη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, από τους απελπισμένους χριστιανούς γονείς[209].

========================================

[189]. «But while these flattering and pleasing ideas are indulged, it is impossible not to remember the power of despotism which hovers over the country, and which with its chilling gripe may at once destroy the fruits of the exertions of many laborious years. But nevertheless the friends of mankind ought not to be discouraged from laying their hand on so meritorious a work.»: Noehden, όπ. παρ. σ. 193.

[190]. Χ. Γ. Πατρινέλης, «Το Κρυφό Σχολειό και πάλι» [2005], Άρδην 64, 2007, σ. 37.

[191]. Ι. Ρίζος-Νερουλός, Ιστορία των Γραμμάτων παρά τοις Νεωτέροις Έλλησι, Αθήνησι 1870, σ. 64. Πρωτότυπη έκδοση: J. Rizo-Nérοulοs, Cοurs de Littérature Grecque Mοderne, seconde édition revue et augmentée, Genève-Paris 1828, σ. 51 (στην Α΄ έκδοση, Genève-Paris 1827, σ. 45).

[192]. Μ. Κ. Παρανίκα, Σχεδίασμα περί της εν τω Ελληνικώ Έθνει Καταστάσεων των Γραμμάτων από Αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.Χ.) μέχρι των Αρχών της Ενεστώσης (ΙΘ΄) Εκατονταετηρίδος, εν Κωνσταντινουπόλει 1867, σσ. 108-109. Την γνώση του παραπάνω παραθέματος χρωστάω στο έργο του καθηγητή Ν.Β. Χρονόπουλου, Η Αλήθεια για το Κρυφό Σχολειό, Αθήνα 2002, σ. 68.

[193]. Δανιήλογλου, Πρόδρομοι της Αναγεννήσεως, Κωνσταντινούπολις 1865, σσ. 2-3.

[194]. Ν. Δραγούμη, Ιστορικαί Αναμνήσεις, τ. Α΄, εν Αθήναις 1879², 214. Το σχετικό παράθεμα στον Αγγέλου, όπ. παρ. σ. 43.

[195]. S. Runciman, The Great Church in Captivity, Cambridge 2003 [1968], σ. 217. Σ. Ράνσιμαν, Η Μεγάλη Εκκλησία εν Αιχμαλωσία, τ. Β΄, Αθήνα 1979, σ. 411.

[196]. Α. Αγγέλου, όπ. παρ. σ. 44.

[197]. Τ. Ε. Ευαγγελίδης, Η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας, Ελληνικά Σχολεία από της Αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου, τ. 1, εν Αθήναις 1936, σ. 235.

[198]. Για τα σχολεία των Αθηνών επί τουρκοκρατίας βλ. σχ. Τ. Ε. Ευαγγελίδης, όπ. παρ. σσ. 233-249. Κ. Χατζόπουλος, Ελληνικά Σχολεία στην Περίοδο της Οθωμανικής Κυριαρχίας (1453-1821), Θεσσαλονίκη 1991, σσ. 120-132.

[199]. S. Runciman, The Great Church in Captivity, Cambridge 2003 [1968], σ. 217. Σ. Ράνσιμαν, Η Μεγάλη Εκκλησία εν Αιχμαλωσία, τ. Β΄, Αθήνα 1979, σ. 411.

[200]. J. Pinnington, Anglicans and Orthodox, Unity and Subversion, 1559-1725, Leominster 2003, σ. 13.

[201]. Κ.Μ. Κούμας, Ιστορίαι των Ανθρωπίνων Πράξεων, τ. 12, εν Βιέννη της Αυστρίας 1832, σ. 583. Την μαρτυρία αυτήν χρωστώ (κυριολεκτικά) στον Ν.Β. Χρονόπουλο, Η Αλήθεια για το Κρυφό Σχολειό, Αθήνα 2002, σ. 35.

[202]. Κ.Μ. Κούμας, όπ. παρ. σ. 540.

[203]. Κ.Μ. Κούμας Ιστορίαι των Ανθρωπίνων Πράξεων, τ. 10, εν Βιέννη της Αυστρίας 1831, σσ. 383-384.

[204]. Το σχολείο αυτό είχε ιδρυθεί γύρω στα 1752 από τον μητροπολίτη Λαρίσης Μελέτιο Β΄: Θ. Παλιούγκας, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία (1423-1881), τ. 2, Αθήνα 2007, σ. 442.

[205]. Κ.Μ. Κούμας Ιστορίαι των Ανθρωπίνων Πράξεων, τ. 10, εν Βιέννη της Αυστρίας 1831, σσ. 383-384 (κείμενο και σημείωση).

[206]. Κ.Μ. Κούμας, Ιστορίαι των Ανθρωπίνων Πράξεων, τ. 12, εν Βιέννη της Αυστρίας 1832, σ. 584.

[207]. Κ.Μ. Κούμας, Ιστορίαι των Ανθρωπίνων Πράξεων, τ. 12, εν Βιέννη της Αυστρίας 1832, σσ. 539-540.

[208]. Κ.Μ. Κούμας Ιστορίαι των Ανθρωπίνων Πράξεων, τ. 10, εν Βιέννη της Αυστρίας 1831, σ. 383.

[209]. Όλα αυτά μπορεί κανείς να τα βρει, με άμεση παράθεση των πηγών, στην εμπεριστατωμένη ανάλυση της καθηγήτριας Βασιλικής Παπούλια, στο έργο της Από τον Αρχαίο στον Νεότερο Πολυμερισμό, τ. 2, Από την Θεοκρατική Απολυταρχία στην Εθνική Κυριαρχία, Θεσσαλονίκη 2006, σσ. 139-143.

Συνεχίζεται

Ὅσοι ἀναγνῶστες θὲλουν τὶς προηγούμενες ἀναρτήσεις τοῦ ἄρθρου, μποροῦν νὰ ἀνατρέξουν στὴν ἀναζήτηση τοῦ ἱστολογίου μας!

[Πηγὴ]http://www.antibaro.gr 
 

 «Τριβέλι Πᾶνος»