4 Νοεμβρίου : ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΤΑΤΖΗΣ ΔΟΥΚΑΣ, Ο ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΚΑΙ ΕΛΕΗΜΩΝ (ΝΑ ΔΙΑΒΑΣΤΕΙ ΑΠΟ ΟΛΟΥΣ)

 

Ὡς παράδεισος φαιδρός, δένδροις παντοίοις τεθηλώς, σοῦ ὁ βίος ὁ λαμπρός, πᾶσιν ἐδείχθη, Βασιλεῦ, πεπυκασμένος ἐνθέοις ἔργοις καὶ λόγοις· διὸ καὶ ἐπευφραίνει ταῖς χάρισι, μυρίζει νοητῶς τοὺς τελοῦντάς σου, τὴν σεβασμίαν μνήμην, Ἰωάννη, καὶ σοὶ βοῶντας ἐκ πίστεως· μετάδος μάκαρ, τῶν ἀρετῶν σου καὶ ἡμῖν τοῖς ἱκέταις σου.

Άγιος Ιωάννης Βατάτζης, ο βασιλεύς, Έκαμε πολλά, σπουδαία και ωφέλιμα έργα!

(Επιμέλεια Στέλιος Κούκος)

Άγιος Ιωάννης Βατάτζης, ο βασιλεύς και ελεήμων

[…] Σήμερα θα αναφερθούμε, όσο γίνεται, στη ζωή και το έργο ενός αγίου βασιλέως του Βυζαντίου, ενός άγιου αυτοκράτορος. Προηγουμένως, ερχόμενος προς τα δω, πέρασα κι από τον δρόμο του. Είναι ο άγιος Ιωάννης Βατάτζης, Δούκας, ο βασιλεύς και ελεήμων.

Εορτάζει […], τέσσερις του μηνός Νοεμβρίου. Ήταν αυτοκράτορας στη λεγόμενη αυτοκρατορία της Νίκαιας. Από τους επιφανέστερους. Όντως υπήρξε μεγάλη μορφή, κι έκαμε πολλά και μεγάλα και σπουδαία και ωφέλιμα έργα για την εκκλησία και τον λαό της, αλλά και για άλλους πολλούς.

Κατήγετο από τη Θράκη, από την ένδοξη οικογένεια των Δουκών, τη θρυλική αυτή οικογένεια, της οποίας πολλά μέλη υπήρξαν ήρωες και πέρασαν τα ηρωικά τους κατορθώματα στο Ακριτικόν Έπος Διγενής Ακρίτας κ.λπ. Προήρχετο από τη Θράκη, από το Διδυμότειχο κι είχε κάποιο θείο στη Νίκαια, όταν αυτοκράτωρ εκεί ήταν ο Θεόδωρος ο Α’ ο Λάσκαρης.

Και πήγε κοντά στον αυτοκράτορα, είχε δε μάλιστα ωραίους τρόπους. Ευγενικούς και υπέροχους τρόπους. Και προπαντός ταπεινοφροσύνη, πραότητα και αγάπη. Και είλκυσε την εύνοια του αυτοκράτορος, του έδωσε εκείνος αξίωμα και έβλεπε ότι ο Ιωάννης ήτο όντως μία σπουδαία προσωπικότης.

Είχε δύναμη, είχε χάρη, είχε σύνεση, είχε πολλά και μεγάλα προτερήματα. Και όταν κόντευε να κοιμηθεί και να αναχωρήσει ο Θεόδωρος ο Α’ από την μάταιη αυτή πλάση για την αιώνια ζωή και πατρίδα μας, αντί να αφήσει τη βασιλεία, τη διαδοχή, στον αδελφό του, γιατί δεν είχε άρρενα τέκνα, τι έκανε; Την άφησε στον επί θυγατρί γαμβρόν, τον Ιωάννη Δούκα Βατάτζη, γιατί εκείνον έκρινε άξιον.

Αυτή είναι η αξιοκρατία. Σου λέει: «Τα αδέλφια μου δεν έχουν την ικανότητα του Ιωάννου». Και κάνει λοιπόν τον γαμβρό του, τι; Αυτοκράτορα. Βασιλέα. Και απέδωσε πολλά ο Ιωάννης.

Ο καιροί και τότε, όπως και τώρα, ήσαν δύσκολοι. Η Δύση κατόρθωσε σχεδόν να διαλύσει τη Βυζαντινή αυτοκρατορία, ένεκα των δικών μας αδυναμιών και μικροτήτων και φιλοδοξιών κακών. Έφτασε ο αυτοκράτωρ του Βυζαντίου να καλέσει τους Σταυροφόρους της Δ’ Σταυροφορίας να τον βοηθήσουν να πάρει ξανά τον θρόνο του από κείνον που του τον πήρε, – δεν θέλω να λέω ονόματα, γνωστά είναι.

Και έφερε τους Σταυροφόρους στη Βασιλεύουσα, τους άνοιξε και την πόρτα… «Περάστε κύριοι Σταυροφόροι». Ε, αυτό περίμεναν αυτοί. Εμείς κατηγορούμε πολλές φορές τους ξένους. Οι ξένοι καλά κάνουν, και τώρα και πάντοτε. Κάνουν δουλειά τους. Εμείς οι Έλληνες, οι πατριώται Έλληνες, οι κάτοικοι αυτής εδώ της χώρας τι κάνομε; Εμείς φταίμε πολλές φορές, γι’ αυτό οι κοσμικοί κρίνουν τους άλλους, η Εκκλησία τι κάνει; Αυτοκριτική, και περισσότερο έχει αυτομεμψία.

Μας κατάλαβαν λοιπόν οι Δυτικοί ότι είμαστε τελείως αδύνατοι και μας επετέθησαν και διέλυσαν τη Βυζαντινή αυτοκρατορία, σχεδόν τη διέλυσαν. Αλλά ανέλαβε με την αυτοκρατορία της Νίκαιας. Και μάλιστα, κυρίως και κατεξοχήν στα χέρια του Ιωάννη Βατάτζη Δούκα, του Ελεήμονος. Και εμεγαλούργησε.

Μπόρεσε εκείνος και κράτησε λεπτές ισορροπίες ανάμεσα σε τόσους εχθρούς και πολεμίους. Τι αναστατώσεις και τι καταστροφές, και τι πράγματα αντίθετα κυριαρχούσαν στην ατμόσφαιρα της παγκόσμιας σκηνής της εποχής εκείνης. Και μπόρεσε ο Ιωάννης, άλλοτε με πολέμους, σπάνια έκανε πόλεμο, όταν έκρινε ότι ήτο απολύτως απαραίτητος. Δεν ήθελε να σκοτώνονται έτσι οι άνθρωποι είκη και ως έτυχε και για το παραμικρό.

Έκανε μόνο, όταν ήτο απόλυτος ανάγκη και αφού όλα τα άλλα μέσα και οι τρόποι δεν τελεσφορούσαν. Και κατόρθωσε και με επιγαμίες και με πρεσβείες και με υποσχέσεις και με φιλίες και με φοβέρες και με καλολογίες και με ό,τιδήποτε να κρατά λεπτές ισορροπίες και απέναντι στους Φράγκους και Λατίνους, και απέναντι στους Τούρκους και απέναντι στο Δεσποτάτο το Ελληνικό της Ηπείρου, και απέναντι των φοβερών Βουλγάρων…

Κρατούσε, λοιπόν, τέτοιες ισορροπίες, είχε λοιπόν ικανότητες μεγάλες ο Ιωάννης, και προπαντός πίστη στον Θεό βαθύτατη και αγάπη και στοργή μεγάλη για τον λαό, για τους ανθρώπους. Αφού έλεγε κάποια φορά στον υιό του Θεόδωρο τον Β’, τον Λάσκαρη Δούκα Βατάτζη, τι του έλεγε; «Ο Θεός παιδί μου, μας έδωσε τους ανθρώπους να τους προστατεύουμε και όχι να τους χρησιμοποιούμε και να τους εκμεταλλευόμεθα».

Και δεν ηνέχετο κατά κανέναν τρόπο να γίνεται εκμετάλλευσις ανθρώπου από άνθρωπον, – θυμηθείτε τους πολιτικούς μας – δεν ηνείχετο να γίνεται εκμετάλλευσις ανθρώπου από άνθρωπον, και με νόμο και με την πειθώ του, και με τη δύναμή του, τι έκανε; Επήρε από τους γαιοκτήμονες και τους αριστοκράτες κινητή και ακίνητη περιουσία, από τους έχοντας και κατέχοντας δηλαδή, αφού τους άφησε όση εχρειάζετο για να μπορούν να περάσουν άνετα.

Αυτό είναι σοσιαλισμός και κομμουνισμός και λεβεντιά, και χριστιανοσύνη, και αγάπη έμπρακτη. «Το ημών περίσσευμα εις το εκείνων υστέρημα», που λέει ο Μέγας Παύλος, «ίνα γένηται ισότης».

Και είχαν όλοι οι κάτοικοι της αυτοκρατορίας, όχι μόνο οι ορθόδοξοι, όλοι οι κάτοικοι της αυτοκρατορίας του είχαν κλήρον, είχαν μερίδα γης και την καλλιεργούσαν και ζούσαν, και δεν υπήρχε πτωχός και πένης, αναγκεμένος και δυσκολεμένος.

Κι αν επαρουσιάζετο κάτι τέτοιο, αμέσως ο αυτοκράτορ έτρεχε και τακτοποιούσε την αδικία π ρ ο σ ω π ι κ ά παρακαλώ.

Και κάτι άλλο, και δω θυμάμαι τον ομώνυμό του Ιωάννη Καποδίστρια, δεν έπαιρνε λεπτά από το κράτος, ούτε για έξοδα παραστάσεως, ούτε διά μισθόν ούτε για τίποτε άλλο. Όχι μόνο δεν έπαιρνε για τον εαυτό του αλλά και για τους της αυλής. Τι έκανε; Καλλιεργούσε τα κτήματά του. Ό,τι έκαναν και οι άλλοι. Καλλιεργούσε τα κτήματά του. Και πήγαινε μάλιστα και ο ίδιος, όταν είχε ευκαιρία, και έσπερνε και θέριζε και αλώνιζε, – α, ρε Ιωάννη λεβέντη! -. Πώς μετά ο λαός να μην έρχεται από κοντά του; Πώς να μην τον μιμούνται; Πώς να μην τον ακούν; Πώς να μην τον αγαπούν; Και πώς να μην θυσιάζονται για κείνον;

Αλλά τώρα τα ξεχάσαμε όλα, αδελφοί μου. Διαγράφομε και την ιστορία μας, χαλάμε και τη γλώσσα μας. Δεν φταίνε οι ξένοι, δεν έχω τίποτε με τους ξένους. Οι ξένοι μαγκιά τους. Και τώρα που διαχώρισαν τον εαυτό τους απ’ την Ελλάδα, καλά κάνανε. Καλά κάνανε.

Άλλωστε είμαστε διαφορετικοί. Η Ελλάδα δεν ανήκει ούτε στην Ανατολή ούτε στη Δύση. Είναι το μεταίχμιο. Ανήκει στην Ελλάδα. «Η Ελλάδα στους Έλληνες», που έλεγε ο μακαρίτης ο Παπανδρέου. Βεβαίως.

Είναι ιδιότυπη χώρα και χώρος, και πνευματικός χώρος, και γεωγραφικός, η Ελλάς. Βεβαίως. Και έχει αυτή τη χάρη. Έχει αυτό το μεγαλείο. Και γι’ αυτό ακριβώς είναι σ’ αυτή τη θέση, την ξεχωριστή θέση. «Η Ελλάδα στους Έλληνες». Και χρειάζεται λοιπόν εδώ να τα παρατηρούμε βαθύτερα τα πράγματα. Έτσι.

Έδωσε λοιπόν μερίδα γης σε όλους. Είχαν όλοι. Και με νόμους ακόμη επέβαλε και άλλα πράγματα. Απαγόρευσε να αγοράζουν από το εξωτερικό είδη πολυτελείας. Πόσα σήμερα είδη πολυτελείας, και περιττά μάλιστα, δεν φέρνομε από το εξωτερικό και δεν δαπανούμε τόσα χρήματα τζάμπα. Αγόραζαν μόνο τις πρώτες ύλες, και κατασκεύαζαν με τις βιοτεχνίες και τις βιομηχανίες της εποχής τα προϊόντα που εχρειάζοντο. Και έλεγε: «Εγώ δεν μπορώ να σας ορίσω πόσο θα ξοδέψετε ή όχι. Έχω όμως ένα πράγμα να σάς παρακαλέσω. Να σας παρακαλέσω να μην ξοδεύετε τζάμπα πράγματα. Να αποφεύγετε τα περιττά. Να κάνετε οικονομία. Να χρησιμοποιείτε τα δώρα του Θεού με φειδώ…».

Και δω ενθυμούμεθα το θαύμα του χορτασμού των πεντακισχιλίων στην έρημο απ’ τον Χριστό μας, που είπε στο τέλος να μαζέψουν τα περισσεύοντα κλάσματα, «ίνα μη τι απόληται». Για να μη χαθεί τίποτε. Για να μην πάει χαμένο τίποτε. Έτσι είναι. Και ο Θεός μας έδωσε την κτίση, τη δημιουργία, να κάνουμε χρήση και όχι κατάχρηση. Να την εργαζόμεθα άλλα και να την φυλάσσομε. Αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό και πάρα πολύ σπουδαίο και ωραίο.

Έκαμε, λοιπόν, αγώνα μεγάλο για τον λαό ο Ιωάννης Βατάτζης Δούκας και κείνοι τον ελάτρευαν, τον αγαπούσαν. Και εργαζότανε στα χωράφια και ο ίδιος. Και έτσι λοιπόν δεν είχε έξοδα περιττά. Και έδινε το καλό και ωραίο παράδειγμα. 

Έκτιζε εκκλησίες, ανακαίνιζε μονές κι έκαμε πολλά ευαγή ιδρύματα: πτωχοκομεία, ορφανοτροφεία, νοσοκομεία, γηροκομεία και τόσα άλλα, γιατί περίσσευαν αρκετά χρήματα, αφού είχε καλοδιοίκηση, κι αφού είχε καλή οικονομική πολιτική και δημοσιονομική πολιτική σωστή και καλή. Κι έτσι μπορούσε κι έκαμε καλά και ωφέλιμα έργα.

Είχε, όπως είπα και στην αρχή, και μεγάλη πίστη και αγάπη στον Χριστό μας. Ήτο δε ταπεινός και πράος, μιμούμενος, στο μέτρον του δυνατού, τον φιλάνθρωπο Χριστό μας που έχει πει: «Μάθετε απ’ εμού ότι πράος ειμί και ταπεινός τη καρδία και ευρήσετε ανάπαυσιν τας ψυχαίς ημών».

Ήτο λοιπόν άνθρωπος αρετής και άνθρωπος αγάπης και άνθρωπος σοφίας, και προστάτευσε πολύ τις τέχνες και τα γράμματα. Είχε κοντά του μεγάλους σοφούς και σπουδαίους των τεχνών και των γραμμάτων που πολύ, πάρα πολύ τον εβοήθησαν, και εφρόντισε και την εκπαίδευση. Την έβαλε σε υγιείς βάσεις, επάνω στον Θεό, μέσα στην άγια Εκκλησία. Την εστήριξε στην αρετή και στη Χάρη, και μετά στη σοφία και στη γνώση.

Κι έβγαιναν άνθρωποι του Θεού, άνθρωποι πεπαιδευμένοι, άνθρωποι ενάρετοι, άνθρωποι σοφοί, γιατί η Παιδεία είναι η βάση της κοινωνίας. Τι μαθαίνει ο νέος άνθρωπος; Ν’ αγαπά τον Θεό, ν’ αγαπά την πατρίδα, ν’ αγαπά τους ανθρώπους, να εργάζεται, να είναι ενάρετος, να μαθαίνει και τη γνώση και να την κάνει πράξη στη ζωή του. Τα έκαμε λοιπόν αυτά, υπερασπίστηκε και φρόντισε την παιδεία ο Ιωάννης.

Εφρόντιζε δε και τον στρατό. Προσπαθούσε, ει δυνατόν, να έχει Έλληνες στρατιώτες, να τους εμπνέει και να αφήσει τους μισθοφόρους. Αυτό ήταν σπουδαίο και δύσκολο. Το κατάφερε όμως ο Ιωάννης, διότι ήτο τύπος και υπογραμμός ο ίδιος και γι’ αυτό επέτυχε πάρα πολλά.

Ένα όραμα είχε μεγάλο: να ανακτήσει τη Βασιλεύουσα Πόλη, την Κωνσταντινούπολη. Κι έκαμε τα πάντα και παρολίγον, αν δεν έφευγε απ’ αυτή την πλάση, θα το κατόρθωνε.

Είχε ετοιμάσει τα πράγματα σε τέτοιο σημείο, που ολίγον έλειπε να ανακτήσει τη Βασιλεύουσα, την οποία ανέκτησε μετά από έξι-επτά χρόνια ο Μιχαήλ Παλαιολόγος με μεγάλη ευκολία.

Φέρθηκε δε και στους δυτικούς με ευστροφία και με αγάπη. Και στον Πάπα, τον οποίον ετίμησε και του έγραψε επιστολή ο Πάπας παρακαλώντας τον να δεχθεί το πρωτείο του, κι άλλα μερικά.

Κι ο Ιωάννης του απάντησε: «Εγώ να δεχθώ το πρωτείο σας και να σας τιμήσω για τη θέση και το αξίωμά σας, δεν έχω καμμία αντίρρηση· μόνο που σας παρακαλώ να τιμήσετε και σεις εμένα και να φροντίσετε, όπως σας φροντίζω, γιατί αλλοιώς δεν γίνεται».

Και του έλεγε ο Πάπας: «Να στείλω και σταυροφόρους να ελευθερώσουν πρώτα την Βασιλεύουσα από τους νεοβαρβάρους, οι οποίοι δεν άφησαν τίποτα όρθιο, και μετά πάμε όλοι μαζί στην Αγία Γη και την ελευθερώνομε». Κι αλλά πολλά του γράφει.

Υπάρχουν οι επιστολές, έχει διασωθεί η αλληλογραφία μεταξύ του Ιωάννη Βατάτζη και του Πάπα Γρηγορίου του Θ’. Εφέρθηκε όμως υπέροχα και στον Φρειδερίκο τον Β’, τον Βασιλέα των Φράγκων.

Ο Φρειδερίκος, ως γνωστόν, ήτο Γερμανός. Οι Γερμανοί ήτο πάντοτε σε σχέση αντίθεσης με τον Πάπα. Άλλωστε από κει προέκυψε και κατεξοχήν ο Προτεσταντισμός, ο Μαρτίνος Λούθηρος. Και αυτό το χρησιμοποίησε ο Ιωάννης.

Κάμνει σύμμαχο τον Φρειδερίκο τον Β’ και πήρε για γυναίκα του την κόρη του Φρειδερίκου, την Κωνσταντίαν, την οποία στο βάπτισμα το ορθόδοξο την ονόμασαν Άνναν. Και είχε σχέσεις καλές. 

Και τον εθαύμαζε ο Φρειδερίκος και τον ηγάπα. Και μάλλωνε τον Πάπα.

Και λέει: «Γιατί δεν δέχεσαι και δεν παραδέχεσαι αυτό τον ένδοξο Βασιλέα, αυτό τον υπέροχο άνθρωπο, αυτό τον ορθόδοξο χριστιανό, αυτό τον άρχοντα, αυτόν τον μεγάλο; Δεν το καταλαβαίνω, γιατί δεν τον δέχεσαι. Άλλωστε οι Έλληνες διέδωσαν τη χριστιανοσύνη στα πέρατα της οικουμένης», έλεγε ο Φρειδερίκος στον Πάπα.

Και κράτησε και κει ο Ιωάννης λεπτές ισορροπίες. Πολέμησε και τους Βουλγάρους, είχαν κάνει το νέο βουλγαρικόν κράτος, τον Ιωάννη Ασάν τον Β’, τον περίφημο Καλογιάννη, τον ικανότατον και κείνον, κατόρθωσε και τους έβαλε πάλι σαν νέος Βουλγαροκτόνος στα παλιά τους τα σύνορα. Και έφερε λοιπόν στην αυτοκρατορία της Νικαίας ειρήνη και αγάπη. Εφάρμοσε δηλαδή στην πράξη τον χριστιανισμό. Κι ήτο χριστιανός βασιλεύς.

Είχε και κάποια προβλήματα προσωπικά και δυσκολίες ψυχικές, μεταξύ των άλλων, ο αυτοκράτορ Ιωάννης. Και πράγματι υπέφερε κι από μελαγχολία και κάποιες φορές κι από επιληψία. Δεν αγίασαν έτσι οι άνθρωποι. Ούτε εκείνοι τους οποίους προσκυνάμε τιμητικά στις ιερές εικόνες έγιναν άγιοι τόσο απλά. Είχαν και κείνοι τους σταυρούς τους, τα βάσανά τους, τις δυσκολίες τους.

Είχε μελαγχολία ο Ιωάννης και υπέφερε. Κι όταν τον ταλαιπωρούσε το δαιμόνιο, σφάδαζε και παρά ταύτα αδελφοί και πατέρες μου έκαμε τόσο μεγάλο και τόσο σπουδαίο έργο.

Αφού ο Νικηφόρος Γρηγοράς, ο ιστορικός και σοφός της εποχής εκείνης, τον επαινεί και λέγει ότι υπήρξε ανώτερος απ’ όλους τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες. Και άλλοι σοφοί της εποχής του τον παραβάλλουν με τον Βασίλειο τον Μακεδόνα και τον μεγάλο Ηράκλειο.

Κανείς βέβαια δεν τολμά να τον συγκρίνει με τον Μεγάλο Κωνσταντίνο, τον πρώτο Βασιλέα χριστιανών, γιατί ο Μέγας Κωνσταντίνος είναι ασύγκριτος, ανυπέρβλητος και μοναδικός και μεγάλως τον ηγάπα και τον εξετίμα ο Ιωάννης Βατάτζης Δούκας.

Είχε λοιπόν και τις δυσκολίες του, έκαμε όμως και προσπάθεια για την ένωση των Εκκλησιών, δηλαδή η παποσύνη να έλθει στην ορθοδοξία. Αυτός ήταν ο σκοπός και ο στόχος του. Και προσπάθησε και με τους σοφούς τους και τη σύνοδο του Νυμφαίου να διευθετήσει το ζήτημα, αλλά ο Πάπας τι; Ήτο αμετάπειστος. Ήτο αμετάπειστος. Δεν ήθελε με τίποτε να αλλάξει και δεν ήθελε με τίποτε να καταλάβει.

Και τι έκανε ο Ιωάννης; Τον άφησε. Άλλωστε και «αιρετικόν άνθρωπον μετά πρώτην και δευτέραν νουθεσίαν παραιτού», λέει ο μέγας Παύλος στις επιστολές του. Τον άφησε, λοιπόν, τον Πάπα, έχανε μεγάλη προσπάθεια. Και αντέδρασε, λοιπόν, σωστά ο Ιωάννης Βατάτζης στην παρακμή της εποχής του, αντέδρασε θετικά. Ανοίχτηκε στον Θεό κι έφερε κοντά σε Κείνον και τους υπηκόους του και έκαμε πράξη την ορθοδοξία.

Και τι έγιναν οι Έλληνες τότε; Ήρωες. Εμεγαλούργησαν κι έγιναν σεβαστοί στους φίλους και φοβεροί στους εχθρούς. Ο Ιωάννης Βατάτζης είναι, όπως είπα και στην αρχή, ο πατέρας των Ελλήνων.

Και το επώνυμο αυτό Βατάτζης δεν ξέρομε τι θα πει. Είναι λαϊκής προελεύσεως. Ποιος ξέρει τι σημαίνει; Γιατί τον ονόμασαν. Πάντως έχει καλή σημασία. Όπως και η ονομασία, επωνυμία Λάσκαρης πάλι δεν ξέρομε τι σημαίνει. Είναι αγνώστου ετυμολογικού και σημασίας. Πάντως και κείνος έχει κάτι σημαντικό να πει με το όνομα αυτό που του έδωσε ο λαός.

Εγώ σκεπτόμουν το μεσημέρι στη βλακεία μου, εκεί που καθόμουν να περάσει η ώρα, και έλεγα τι σημαίνει Λάσκαρης; Λέω ο άνετος, αυτός που έχει λάσκα, αυτός που δίνει άνεση. Κι ο Θεόδωρος ο Α’ ήτο δυνατός, ήτο ορμητικός για να μπορέσει να νικήσει τους εχθρούς και να ξεκαθαρίσει, ενώ ο Ιωάννης Βατάτζης τι ήτο; Σταθερός. Σταθερός. Είχε ευστάθεια. Είχε σταθερότητα και μπόρεσε και κράτησε λεπτές ισορροπίες.

Και Βατάτζης τι σημαίνει; Οι γυναίκες ξέρετε, τις βάτες που βάζανε παλιά στα ενδύματα για να ‘ναι πιο μαλακά και πιο αυτό. Μπορεί να σημαίνει κι αυτό. Ο ήπιος, ο μαλακός, ο άνετος. Και όντως ο Ιωάννης ήτο πράος, ήτο ήπιος, ήτο άνετος. Και φρόντιζε με στοργή και αγάπη και τρυφερότητα τον λαό. Ήλθε και κείνου η σειρά. Τον εκάλεσε ο Κύριος κοντά Του, στα 1254 ή κατ’ άλλους ’55, 4 Νοεμβρίου η 30 Οκτωβρίου, καμμία σημασία δεν χει αυτό.

Τον έκλαψε ο λαός, τον επένθησε, τον τραγούδησε, τον έκαμε θρύλο, τον επεκαλείτο. Κι όταν παρουσιάστηκε σε κάποιον και του είπε, δι’ αποκαλύψεως δηλαδή, να γίνει η ανακομιδή των λειψάνων του, έτρεξε κλήρος και λαός, άνοιξαν τον τάφο του και καθώς τον άνοιγαν έβγαιναν μύρα.

Έβγαζε μύρα, σαν να ήρχοντο από αμέτρητους κήπους, και όλοι τα έχασαν. Αγίασε ο Ιωάννης, αγίασε ο βασιλιάς μας, αγίασε ο πατέρας των Ελλήνων, αγίασε η ψυχή μας, αγίασε η αγάπη μας. Κι όπως έβγαλαν το Ιερό τον λείψανο, ήτο άθικτο. Δεν είχε λιώσει το παράπαν και δεν είχε θίγει τίποτα ούτε από τα ενδύματά του. Κι ήτο μάλιστα καθιστός στον θρόνο, όπως τον είχαν ενταφιάσει. Τα ‘χασαν.

Τον μετέφεραν στη Μαγνησία. Πήραν πέτρες και του ‘φτιαξαν εκκλησία, του ‘φτιαξαν ναό. Και κάθε χρόνο, μέχρι σήμερα ακόμη, πού Τουρκοκρατία, πού το ‘να, πού τ’ άλλο, εκεί στη Μαγνησία, 4 του μηνός Νοεμβρίου, απόψε ο εσπερινός και αύριο η μνήμη του, έκαναν λειτουργία, έκαμαν πανηγήρι, έκαμαν σύναξη και αισθανόντουσαν την παρουσία και τη χάρη του αγίου.

Άφησε δε που άρχισε να θαυματουργεί. Να θαυματουργεί. Να βγάζει δαιμόνια από τα οποία τόσο υπέφερε. Να θεραπεύει μελαγχολίες και ψυχικά νοσήματα, από τα οποία και εκείνος εταλαιπωρείτο και να κάνει διάφορα άλλα μεγάλα θαύματα.

Βλέπετε, λοιπόν, που οι περισσότεροι δεν ξέρομε τον βίο και την πολιτεία του αγίου αυτού αυτοκράτορος; Γιατί τα έχομε αφήσει, αδελφοί μου.

Κι άκουσα προχθές ένα τραγουδάκι που μου ‘κανε εντύπωση, κράτησα ένα στίχο που λέει: «όλα είναι ίδια, αν δεν τ’ αγαπάς». – Η γιαγιά κοιτάζει, σου λέει: Τι λέει ο παπάς; – Λοιπόν. Όλα είναι ίδια, αν δεν τ’ αγαπάς.

Έτσι έχουμε φτάσει τώρα. Να τα θεωρούμε όλα ίδια, όλα ισιώματα, όλα ένα τίποτε. Όταν όμως αγαπήσομε κάτι, μάθομε κάτι, μάθομε τ’ όνομά του, του δίνουμε πια άλλη υπόσταση στην ψυχή, στην σκέψη και στη ζωή μας. Και μας εμπνέει, και το αγαπάμε, και μιλάμε γι αυτό, κι επηρεάζομε και τους άλλους. Και το ανασταίνομε. Κι όχι μόνο αυτό, αλλά η χάρη του προσώπου αυτού μας επισκέπτεται.

Από το βιβλίο του μακαριστού Αρχιμανδρίτη Ανανία Κουστένη, «Βυζαντινοί λόγοι», των εκδόσεων Ακτή, Λευκωσία 2004.

🌷🌷🌷

Ο Άγιος Ιωάννης Βατάτζης και η ελληνική συνείδησή του

4 Νοεμβρίου 2018

Σε πολλούς μελετητές προξενεί εντύπωση η ονομασία «βασιλεύς Ρωμαίων», την οποία χρησιμοποιούσαν οι αυτοκράτορες της Κωνσταντινουπόλεως και η ορολογία «Ρωμανία», την οποία συναντούμε σε πολλά έγγραφα της εποχής ως ονομασία του κράτους. Είναι γεγονός ότι η ονομασία «Βυζαντινή Αυτοκρατορία» είναι μεταγενέστερη και δημιουργήθηκε το 1562 από τον Γερμανό ιστορικό Ιερώνυμο Βολφ. Σήμερα την χρησιμοποιούμε για να γινόμαστε κατανοητοί στους πολλούς. Όμως από σεβασμό προς τις ιστορικές πηγές πρέπει να εξηγούμε στους νεωτέρους ότι οι όροι Ρωμαίος και Ρωμανία αναφέρονται στη Νέα Ρώμη-Κωνσταντινούπολη και όχι στην Παλαιά Ρώμη. Άλλωστε στο βυζαντινό κράτος η παιδεία βασιζόταν στον Όμηρο και ουδέποτε εδιδάχθη το λατινικό έπος του Βιργιλίου, η Αινειάδα, που αναφέρεται στην πρεσβυτέρα Ρώμη.

Η ελληνική συνείδηση ήταν διαδεδομένη μεταξύ αρχόντων και αρχομένων στο βυζαντινό κράτος ιδίως μετά τον 7ο αιώνα, αν και το κράτος ήταν πολυεθνικό και το συνδετικό στοιχείο ήταν η Ορθοδοξία. Από τα ονόματα Ρωμαίος και Ρωμανία προήλθε και ο όρος Ρωμηός, ο οποίος στην νεώτερη ιστορία μας σημαίνει υπό ευρεία έννοια κάθε Ορθόδοξο και υπό στενή έννοια τον Έλληνα.

Για να ξεκαθαρίσουμε το θέμα της ελληνικής συνειδήσεως των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων, ιδιαιτέρως δε κατά τους τελευταίους αιώνες, καλόν είναι να μελετήσουμε ένα εκπληκτικό κείμενο ελληνορθοδόξου αξιοπρεπείας και πατριωτικής παρρησίας γραμμένο από τον Αυτοκράτορα της Νικαίας Ιωάννη Γ Δούκα Βατάτζη και απευθυνόμενο στον Πάπα Γρηγόριο Θ .

Όπως γνωρίζουμε μετά την Δ Σταυροφορία και την επιβολή της Λατινοκρατίας στον χώρο του Ελληνισμού (1204) η αυτοκρατορία της Νικαίας με έδρα τη Νίκαια της Μικράς Ασίας υπήρξε ένα από τα ελεύθερα ελληνικά κράτη απ’ όπου προήλθε και η εκδίωξη των Φράγκων από την Κωνσταντινούπολη το 1261. Ο Ιωάννης Βατάτζης βασίλευσε από το 1222 έως το 1254 διαδεχόμενος τον πεθερό του Θεόδωρο Λάσκαρι, τον ποιητή του Μεγάλου Παρακλητικού Κανόνος προς την Υπεραγίαν Θεοτόκον.

Ο Ιωάννης Βατάτζης γεννήθηκε το 1193 στο Διδυμότειχο της Θράκης και σήμερα τιμάται από την Ιερά Μητρόπολη Διδυμοτείχου, Ορεστιάδος και Σουφλίου ως τοπικός Άγιος (4 Νοεμβρίου, ημέρα του θανάτου του το 1254). Λόγω της βαθυτάτης πίστεώς του και της φιλανθρώπου και ελεήμονος πολιτείας του κατετάγη μετά την κοίμησή του στο αγιολόγιο της Εκκλησίας μας και ονομάσθηκε Άγιος Ιωάννης Βατάτζης ο Ελεήμων. Ως Αυτοκράτωρ της Νικαίας ο Ιωάννης Βατάτζης εργάσθηκε για την ανακατάληψη των ελληνικών εδαφών και πολέμησε κατά των Φράγκων Σταυροφόρων και κατά των Τούρκων του Ικονίου. Καλλιέργησε την μελέτη των ελληνικών γραμμάτων, είχε δε και ο ίδιος στερεά κλασσική παιδεία και ελληνική συνείδηση.

Το συγκλονιστικό κείμενο, το οποίο διαφωτίζει την ελληνική και ορθόδοξη συνείδηση των «Ρωμαίων βασιλέων», διασώζει ο αείμνηστος καθηγητής της Ιστορίας Απόστολος Βακαλόπουλος (1) και έχει τίτλο «Του αοιδίμου βασιλέως κυρού Ιωάννου του Δούκα προς τον τε (γράφε ίσως τον τότε) Πάπαν Γρηγόριον». Ο Βακαλόπουλος γράφει στον Πρόλογό του: «Η παρατιθέμενη επιστολή του Ιωάννου Γ. Βατάτζη (1222-1254) προς τον πάπα Γρηγόριο Θ (1227-1241) είναι πολύ χαρακτηριστική για τις ιδέες που επικρατούν στους βασιλείς της Νίκαιας μετά το 1204. Έντονη είναι η ελληνολατρία και η εθνική ελληνική συνείδησή τους, που βαθμιαία ταυτίζεται με την Ορθοδοξία. …. Εδώ παρατηρούμε καθαρά πως γεννιούνται και δρουν οι πολιτικές εκείνες αντιλήψεις, που αποβλέπουν στην απελευθέρωση των σκλαβωμένων ελληνικών χωρών, και οι οποίες προσαρμοσμένες επιζούν επί Τουρκοκρατίας μέσα σε νέες συνθήκες. Και τελικά πως διαμορφώνουν το περιεχόμενο της λεγόμενης Μεγάλης Ιδέας».

Το κείμενο ξεκινά με την έκπληξη του Βατάτζη πως τόλμησε ο Πάπας να του ζητήσει να παύσει να διεκδικεί την Κωνσταντινούπολη από τον Φράγκο ηγεμόνα, ο οποίος την κατέχει από το 1204. Γράφει με ελληνική αξιοπρέπεια και διπλωματική ειρωνεία ο Βατάτζης, αφού προσδιορίσει στη αρχή ποιός είναι ο γράφων: «Ιωάννης εν Χριστώ τω Θεώ πιστός βασιλεύς και αυτοκράτωρ Ρωμαίων ο Δούκας τω αγιωτάτω πάπα της πρεσβυτέρας Ρώμης Γρηγορίω σωτηρίας και ευχών αίτησιν». Αποδίδουμε στην νεοελληνική ορισμένα από τα κυριώτερα σημεία της επιστολής: «Εγώ ως βασιλεύς θεωρώ άτοπα τα όσα μου γράφεις και δεν ήθελα να πιστεύσω ότι είναι δικό σου το γράμμα, αλλά αποτέλεσμα της απελπισίας κάποιου που βρίσκεται κοντά σου, και ο οποίος έχει την ψυχή του γεμάτη κακότητα και αυθάδεια. Η αγιότητά σου κοσμείται από φρόνηση και διαφέρει από τους πολλούς ως προς την σωστή κρίση. Γι’ αυτό δυσκολεύθηκα πολύ να πιστεύσω ότι είναι δικό σου το γράμμα αν και έχει σταλεί προς εμέ.» Αξίζει να θαυμάσουμε την έλλειψη δουλικότητος του Βατάτζη προς τον Πάπα αν και την εποχή εκείνη οι Έλληνες της Νικαίας ήσαν οι αδύναμοι και ο Πάπας ήταν η υπερδύναμη τηρουμένων των αναλογιών.

Και συνεχίζει ο Ιωάννης Βατάτζης διατρανώνοντας την εθνική συνείδησή του: «Γράφεις στο γράμμα σου ότι στο δικό μας γένος των Ελλήνων η σοφία βασιλεύει…… Ότι, λοιπόν, από το δικό μας γένος άνθησε η σοφία και τα αγαθά της και διεδόθησαν στους άλλους λαούς, αυτό είναι αληθινό. Αλλά πως συμβαίνει να αγνοείς, η αν δεν το αγνοείς πως και το απεσιώπησες, ότι μαζί με την βασιλεύουσα Πόλη και η βασιλεία σε αυτόν τον κόσμο κληροδοτήθηκε στο δικό μας γένος από τον Μέγα Κωνσταντίνο, ο οποίος εδέχθη την κλήση από τον Χριστό και κυβέρνησε με σεμνότητα και τιμιότητα; Υπάρχει μήπως κανείς που αγνοεί ότι η κληρονομιά της δικής του διαδοχής (σ.σ. του Μ. Κωνσταντίνου) πέρασε στο δικό μας γένος και εμείς είμαστε οι κληρονόμοι και διάδοχοί του; Απαιτείς να μην αγνοούμε τα προνόμιά σου. Και εμείς έχουμε την αντίστοιχη απαίτηση να δεις και να αναγνωρίσεις το δίκαιό μας όσον αφορά την εξουσία μας στο κράτος της Κωνσταντινουπόλεως, το οποίο αρχίζει από των χρόνων του Μεγάλου Κωνσταντίνου και … έζησε επί χίλια χρόνια ώστε έφθασε μέχρι και την δική μας βασιλεία. Οι γενάρχες της βασιλείας μου, από τις οικογένειες των Δουκών και των Κομνηνών, για να μην αναφέρω τους άλλους, κατάγονται από ελληνικά γένη. Αυτοί λοιπόν οι ομοεθνείς μου επί πολλούς αιώνες κατείχαν την εξουσία στην Κωνσταντινούπολη. Και αυτούς η Εκκλησία της Ρώμης και οι προϊστάμενοί της τους αποκαλούσαν Αυτοκράτορες Ρωμαίων… Διαβεβαιούμε δε την αγιότητά σου και όλους τους Χριστιανούς ότι ουδέποτε θα παύσουμε να αγωνιζόμαστε και να πολεμούμε κατά των κατακτητών της Κωνσταντινουπόλεως. Θα ασεβούσαμε και προς τους νόμους της φύσεως και προς τους θεσμούς της πατρίδος και προς τους τάφους των πατέρων μας και προς τους ιερούς ναούς του Θεού, εάν δεν αγωνιζόμασταν γι’ αυτά με όλη μας την δύναμη… Έχουμε μαζί μας τον δίκαιο Θεό, ο οποίος βοηθεί τους αδικουμένους και αντιτάσσεται στους αδικούντας…».

Ένας «βασιλεύς Ρωμαίων», ο Ιωάννης Βατάτζης μας άφησε ένα εξαιρετικό γραπτό μνημείο ελληνορθόδοξης αυτοσυνειδησίας. Τέτοια κείμενα αξίζει να διδάσκουμε στους νέους μας. Ας έχουμε την ευλογία του ευλαβούς Χριστιανού και πατριώτο Αγίου Ιωάννου Γ Δούκα Βατάτζη (2).

Σημειώσεις:

 (1) Απ. Βακαλοπούλου, Πηγές Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού, Α´  τόμος, Θεσσαλονίκη 1965, σελ. 50-53.

(2) Το Συναξάρι του Βατάτζη ως Αγίου έχει συγγράψει ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης στον δίτομο Συναξαριστή του. Ο ίδιος συνέθεσε και την Ακολουθία του Αγίου Ιωάννου Βατάτζη. Στο Διδυμότειχο υπάρχει καινούργιος Ιερός Ναός στο όνομα του Αγίου Αυτοκράτορος και η Ιερά Μητρόπολις Διδυμοτείχου, Ορεστιάδος και Σουφλίου οργανώνει κάθε χρόνο τα «Βατάτζεια»  με επίκεντρο την εορτή του Αγίου στις 4 Νοεμβρίου.

ΠΗΓΗ: Ο Άγιος Ιωάννης Βατάτζης και η ελληνική συνείδησή του | Πεμπτουσία

ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΤΑΤΖΗΣ Ο ΕΛΕΗΜΩΝ 3.11.1999 ΟΜΙΛΙΑ ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΟΥ ΑΝΑΝΙΑ ΚΟΥΣΤΕΝΗ

Ananias Koustenis

ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΤΑΤΖΗΣ Ο ΕΛΕΗΜΩΝ 3.11.1999 ΟΜΙΛΙΑ ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΟΥ ΑΝΑΝΙΑ ΚΟΥΣΤΕΝΗ

ΛΥΧΝΟΣ ΤΟΙΣ ΠΟΣΙ ΜΟΥ Άγιος Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης, ο Ελεήμων (4 Νοεμβρίου)

Thanasis Gewrgiou

ΛΥΧΝΟΣ ΤΟΙΣ ΠΟΣΙ ΜΟΥ Άγιος Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης, ο Ελεήμων (4 Νοεμβρίου)