Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος (1261 μ.Χ. - 1282 μ.Χ.) - Ο "νέος" Κωνσταντίνος του Βυζαντίου

Πενήντα επτά χρόνια χρόνια μετά την άλωση της Πόλης από τους σταυροφόρους, η παρακμή της Λατινικής αυτοκρατορίας ήταν κάτι παραπάνω από εμφανής. Η αδιαφορία των ηγεμόνων της ήταν τόσο μεγάλη σε σημείο που να πιστεύουν και οι ίδιοι ότι οι μέρες τους στην Κωνσταντινούπολη ήταν μετρημένες και αργά ή γρήγορα θα έπαιρναν το δρόμο χωρίς επιστροφή. Ο τελευταίος αυτοκράτορας ονόματι Βαλδουίνος Β' του Κουρτεναί είχε καταλάβει ότι ο θρόνος του έτριζε, την ώρα που απέναντι στα παράλια της Μικράς Ασίας κάτι μεγάλο ετοιμαζόταν να έρθει και κανείς δεν θα μπορούσε να το σταματήσει.  

Την ίδια στιγμή που οι Λατίνοι αναζητούσαν λύσεις στα προβλήματα τους, στην αυτοκρατορία της Νίκαιας είχε κάνει την εμφάνιση του ένας νέος άνδρας με δυναμικό παρουσιαστικό, άνθρωπος δραστήριος, έξυπνος, πονηρός και πολύ τολμηρός. Ο Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος ήταν ένας στρατηγός με Ελληνική καταγωγή από την περήφανη αριστοκρατική οικογένεια των Παλαιολόγων της Κωνσταντινούπολης. Το όνομα του Μιχαήλ έγινε γνωστό επί βασιλείας Θεόδωρου Β΄Λάσκαρη, όταν αντέδρασε στην παραχώρηση θέσεων εξουσίας σε ανθρώπους κατώτερων τάξεων. Μετά το θάνατο του Θεόδωρου άρπαξε την εξουσία από τον υιό του Ιωάννη ο οποίος ήταν ο νόμιμος κληρονόμος του θρόνου, και από το 1259 μ.Χ.  ουσιαστικά κυβερνούσε μόνος του. Το ίδιο έτος ο δεσπότης της Ηπείρου Μιχαήλ ο Β' σε συνεργασία με τον βασιλιά της Σικελίας Μαμφρέδο, τον πρίγκιπα του Δουκάτου Αχαΐας Γουλιέλμο Β' Βιλλεαρδουίνο και μισθοφόρους από την Αλβανία και τη Σερβία, αποφάσισε να επιτεθεί εναντίον της Νίκαιας. Ο Μιχαήλ αντιλήφθηκε τις κινήσεις του συνονόματου του και αποφάσισε να τους αντιμετωπίσει, ώστε να τελειώνει μαζί τους μια ώρα αρχύτερα προκειμένου να μην αποτελούν πια εμπόδιο στα σχέδια του. Στην μάχη που ακολούθησε κοντά στην περιοχή της Πελαγονίας το 1259 μ.Χ. ο ενωμένος στρατός του Δεσπότη Μιχαήλ, κατατροπώθηκε από τα στρατεύματα του Παλαιολόγου, ενταφιάζοντας οριστικά τα όνειρα του πρώτου για τυχόν ανακατάληψη της Πόλης από μέρους του. Η νίκη του Μιχαήλ τον έκανε αδιαμφισβήτητο ηγέτη και τον ανέβασε ψηλά στα μάτια του λαού, ο οποίος κατάλαβε ότι είναι θέλημα Θεού αυτός να πάρει πίσω την Πόλη.

Τα επόμενα δύο χρόνια ο Μιχαήλ παρακολουθούσε στενά τις κινήσεις των Λατίνων μέσω κατασκόπων και προσπαθούσε να αδράξει την κατάλληλη ευκαιρία για να τους επιτεθεί. Το καλοκαίρι του 1261 μ.Χ. μια ομάδα στρατιωτών υπό τον στρατηγό Αλέξιο Στρατηγόπουλο έλαβε διαταγή να προελάσει με 800 στρατιώτες  προς την Πόλη για να αναγνωρίσει την περιοχή με σκοπό να μάθει τις κινήσεις των Λατίνων. Μόλις ο στρατός έφθασε στη Σηλυβρία πληροφορήθηκε από κατοίκους της περιοχής ότι ο ενετικός στόλος απουσίαζε σε μία επιχείρηση κατάληψης της νήσου Δαφνουσίας στον Εύξεινο Πόντο, την οποία κατείχε η Νίκαια. Μάλιστα ένας αγρότης ενημέρωσε προσωπικά τον Στρατηγόπουλο ότι καθημερινά πήγαινε για βοσκή τα κτήνη του έξω από την Πύλη της Ζωοδόχου Πηγής και μπαινόβγαινε από τα τείχη χωρίς να τον παρενοχλεί κανένας. Ο Στρατηγόπουλος αντιλήφθηκε ότι η Πόλη ήταν ουσιαστικά αφύλακτη και βάδισε ταχέως προς την πύλη της Ζωοδόχου Πηγής. Χωρίς να γίνει αντιληπτός, μπήκε μέσα στην Πόλη και ταυτόχρονα απέστειλε ένα στρατιωτικό απόσπασμα στη Νίκαια για να ενημερώσουν τον Μιχαήλ για το ευτυχές γεγονός. Στη συνέχεια με τους εναπομείναντες στρατιώτες επιτέθηκε αιφνιδιαστικά στους ελάχιστους φρουρούς. Η τύχη τον βοήθησε πολύ. Ύστερα από μερικές αψιμαχίες κατέλαβε τα θαλάσσια τείχη και ο στρατός ξεχύθηκε μέσα στην Πόλη. Μόλις ο Βαλδουίνος Β' κατάλαβε ότι κάθε αντίσταση θα ήταν μάταιη, κατέβηκε στον Κεράτιο Κόλπο μαζί με τον Λατίνο πατριάρχη και μερικούς ιερείς, περιμένοντας καρτερικά τον στόλο και ελπίζοντας ότι ο Στρατηγόπουλος θα δείξει έλεος και δεν θα τους σκοτώσει. Ο στόλος έφθασε έγκαιρα και παρέλαβε τη συνοδεία του Βαλδουίνου. Λίγο αργότερα έφθασαν οι ενισχύσεις από τη Νίκαια, οι οποίες δεν πρόλαβαν να κάνουν τίποτα αφού οι Λατίνοι διέφυγαν με τις γαλέρες τους οριστικά από την Πόλη, αφήνοντας τη στους Βυζαντινούς. Το ημερολόγιο έγραφε 25 Ιουλίου 1261 μ.Χ. όταν η Βασιλεύουσα  ανακτήθηκε και πέρασε για δεύτερη φορά στους Βυζαντινούς.

Ο Μιχαήλ κοιμόταν όταν κατέφθασε το απόσπασμά του στρατού για να τον ενημερώσει. Μόλις τον πληροφορήθηκε συνεχάρη τον Στρατηγόπουλο και προετοιμάστηκε για την είσοδο του στην Πόλη. Στις 15 Αυγούστου 1261 μ.Χ. ο Μιχαήλ μπήκε γονυπετής από τη Χρυσή Πύλη, όπου απήγγειλε τις Δεκατρείς προσευχές, ένα έργο του Γεώργιου Ακροπολίτη, προκειμένου να ευχαριστήσει το Θεό για την νίκη του. Κατόπιν εισήλθε στην Αγία Σοφία, όπου και στέφθηκε για δεύτερη φορά αυτοκράτορας. 

Ενώ καλά - καλά δεν είχε προλάβει να στεριώσει στο θρόνο του ο Μιχαήλ, ξεκίνησαν οι αντιδράσεις. Ο πατριάρχης Αρσένιος δυσανασχέτησε με τις μηχανορραφίες του Μιχαήλ σχετικά με την αρπαγή του θρόνου από τον Ιωάννη Δ' Λάσκαρη και αφού τον αφόρισε στη συνέχεια παραιτήθηκε από το αξίωμά του, παρασέρνοντας μαζί του ένα πλήθος ανθρώπων που εναντιώθηκαν στον αυτοκράτορα. Ο Μιχαήλ τους συνέλαβε κι αφού τους εξευτέλισε δημόσια στη συνέχεια άλλους ακρωτηρίασε κι άλλους ξυλοκόπησε. 

Ο Μιχαήλ αφού ανέκτησε κι άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας, έκανε έδρα του Δεσποτάτου του Μορέως το Μυστρά. Κατόπιν αντιλήφθηκε ότι έπρεπε να δουλέψει πολύ πάνω στο διπλωματικό τομέα, καθότι η αυτοκρατορία ήταν αδύναμη απέναντι στους ισχυρούς γείτονες της και ύστερα από την ανάκτηση της Πόλης θεωρούσε βέβαιη την αντίδραση των Λατίνων. Έτσι έπαιξε πολύ το χαρτί της ένωσης των Εκκλησιών προσπαθώντας κάπως να μετριάσει τα σχέδια μιας μελλοντικής σταυροφορίας από τον πάπα Ουρβανο τον Δ'. Δυστυχώς δεν ήταν μόνο αυτό που έπρεπε να αντιμετωπίσει. Ο Κάρολος των Ανζού ή αλλιώς Κάρολος ο Ανδεγαυός, αδελφός του βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου, κατάφερε να εξοντώσει την δυναστεία των Χοενστάουφεν της Σικελίας, να καταλάβει την εξουσία και με τις ευλογίες του πάπα ξεκίνησε να συγκεντρώνει στρατεύματα για να επανακαταλάβει την Πόλη. Επρόκειτο για έναν μανιακό, δολοπλόκο, βίαιο και αποφασιστικό ηγεμόνα, αλλά ταυτόχρονα και έναν ικανότατο στρατηγό που μπροστά στο προσωπικό συμφέρον δεν υπολόγιζε κανένα αντίπαλο. 

Εν τω μεταξύ ο Μιχαήλ προσπαθούσε να ξαναχτίσει την ρημαγμένη Βασιλεύουσα που για περισσότερο από μισό αιώνα είχε κυριολεκτικά ισοπεδωθεί από τους Λατίνους, οι οποίοι είχαν αρπάξει οτιδήποτε πολύτιμο υπήρχε εντός της και την είχαν σχεδόν κατεδαφίσει, αδιαφορώντας για τις κινήσεις του Καρόλου. Μόλις πληροφορήθηκε τα καθέκαστα στη Δύση, φοβήθηκε και ξεκίνησε προς αναζήτηση για ουσιαστική σύναψη συμμαχιών για να υπερασπιστεί την Πόλη. 

Το 1270 μ.Χ. ο Κάρολος κατέλαβε την Τυνησία και άρχισε να καταστρώνει σχέδιο κατάληψης της Πόλης. Για κακή του τύχη το Νοέμβριο του ίδιου έτους μία καταστρεπτική θεομηνία διέλυσε το στόλο του στο Τραπάνι της Σικελίας, ματαιώνοντας την προετοιμασμένο απόπλου. Το γεγονός αυτό ερμηνεύτηκε από το Μιχαήλ ως "Θεία Παρέμβαση" της Θεοτόκου η οποία, από ότι φαίνεται, δεν είχε αποσύρει την προστασία της Πόλη. Ο ίδιος κατάλαβε ότι δεν πρέπει να ξαναυποτιμήσει τον αντίπαλο του και με πρόσχημα την επιβίωση της αυτοκρατορίας, οδήγησε το 1274 μ.Χ. σε διαπραγματεύσεις Ορθόδοξους και Παπικούς στην περίφημη σύνοδο της Λυών. Αν και οι αντιπρόσωποι των δύο πλευρών υπέγραψαν εντούτοις η συμφωνία ουδέποτε βρήκε πεδίο εφαρμογής, καθότι κλήρος και λαός έμειναν ακλόνητοι στα δόγματα της πατροπαράδοτης πίστης. Ο Μιχαήλ προσπάθησε να τους πείσει ότι έπρεπε να την δεχθούν για το καλό τους, αλλά κάθε προσπάθεια σκόνταψε μπροστά στις αντιδράσεις των τελευταίων. Ο εμφύλιος ήταν προ των πυλών και οι αγιορείτες μοναχοί τον αφόρισαν για τον τρόπο που διαχειρίστηκε το ζήτημα, φορτίζοντας ακόμη περισσότερο την ήδη ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα. Ο Μιχαήλ δεν τους το συγχώρεσε και αναγκάστηκε να εισβάλει με τα αυτοκρατορικά στρατεύματα στο Άγιο Όρος καίγοντας τα μοναστήρια και σφάζοντας όσους αντιδρούσαν για τον τρόπο άσκησης της εξουσίας του, ενέργεια που ήταν παντελώς απαράδεκτη.

Όλο αυτό το διάστημα που ο Μιχαήλ πραγματοποιούσε "εκκαθαρίσεις" εντός της αυτοκρατορίας ο Κάρολος άρχισε να οργανώνει νέο στρατό εναντίον του. Το όνειρο κατάκτησης της Πόλης, ουδέποτε έφυγε από το μυαλό του και το 1281 μ.Χ. αποβιβάστηκε την Ήπειρο, συνάπτοντας συνθήκη με τον Δεσπότη της. Ο Μιχαήλ έστειλε τον συνονόματο στρατηγό του Μιχαήλ Ταρχανειώτη, ο οποίος στο Βεράτι της Αλβανίας σάρωσε τα στρατεύματα του Καρόλου. Όμως ο Κάρολος ήταν πεισματάρης και δεν κλονίστηκε καθόλου από την ήττα. Τον επόμενο χρόνο συγκέντρωσε πολλαπλάσιο στρατό και πολυάριθμο στόλο για να εκδικηθεί τον Μιχαήλ και να καταστρέψει την αυτοκρατορία δια παντός. Τότε έλαμψε το άστρο της βυζαντινής διπλωματίας. Ο Μιχαήλ με πολλές υποσχέσεις και άφθονο χρυσάφι κατόρθωσε να πετύχει μια εξέγερση στη Σικελία, προκαλώντας μία άνευ προηγουμένου ολοκληρωτική σφαγή των στρατευμάτων του Καρόλου, ο οποίος καταπτοημένος και απογοητευμένος από την εξέλιξη των γεγονότων παραιτήθηκε από οποιαδήποτε απόπειρα ή διοργάνωση εκστρατείας εναντίον του. Το περιστατικό έμεινε στην ιστορία ως "Σικελικός Εσπερινός" και αποτέλεσε σημαντική εξέλιξη για την επιβίωση της αυτοκρατορίας. 

Απαλλαγμένος από την απειλή του Καρόλου και ενδυναμωμένος ψυχολογικά ο Μιχαήλ στράφηκε προς τη  Μικρά Ασία, με σκοπό να διασφαλίσει τα σύνορα του κράτους. Δυστυχώς δεν έζησε για πολύ καιρό ακόμη. Το Δεκέμβριο του 1282 μ.Χ., λίγους μήνες μετά την μεγαλύτερη  του επιτυχία, απεβίωσε στο Παχώμιο της Θράκης. Εξαιτίας του αφορισμού του δεν τελέστηκε καμία θρησκευτική τελετή και ετάφη από τον υιό του χωρίς την παρουσία ιερέων, με το στίγμα του << λατινόφρωνος >> . 

Ο Μιχαήλ ήταν ο πρώτος της Παλαιολόγειας δυναστείας και ουσιαστικά ο μοναδικός ισχυρός αυτοκράτορας της. Κατόρθωσε να ανακτήσει την Πόλη και να ισχυροποιήσει την αυτοκρατορία. Έδωσε βαρύτητα στη διπλωματική δραστηριότητα μέσω επιτυχών ελιγμών, κάτι που φάνηκε στα γεγονότα του Σικελικού Εσπερινού, και τον καθιέρωσε ως τον πιο πετυχημένο διπλωμάτη αυτοκράτορα του Βυζαντίου. Αν και ο στρατός του δεν ήταν πολύς σε σχέση με τους γείτονες του, εντούτοις σε αρκετές περιπτώσεις πέτυχε νίκες που είχαν γερό αντίκτυπο στους αντιπάλους του. Δυστυχώς η θρησκευτική πολιτική του απέτυχε παταγωδώς, προκαλώντας το μένος των Ορθοδόξων, οι οποίοι ουδέποτε τον συγχώρεσαν ακόμη και μετά θάνατον. Επίσης αξίζει να σημειωθεί ότι το διπλωματικό του παρασκήνιο υπήρξε πολυέξοδο, κάτι που τον κατατάσσει στους πιο σπάταλους βασιλείς της αυτοκρατορίας. 

Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι ο Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος ήταν η αρχή της τελευταίας Βυζαντινής αναγέννησης, καθότι λίγα χρόνια αργότερα η αυτοκρατορία θα υπέκυπτε στα πολυχρόνια προβλήματα της, συνέπεια της Δ' σταυροφορίας από την οποία ουδόλως επανήλθε και την εμφάνιση των Οθωμανών στη Μικρά Ασία. 

Πηγές : Βικιπαιδεία, https://anemourion.blogspot.com

Γιώργος Λεονάρδος : Μιχαήλ Η' ο Ελευθερωτής, Εκδόσεις Λιβάνη