«Esterno Notte»: Η σειρά του Marco Bellocio, παλεύει μέ τό ΦΑΝΤΑΣΜΑ του ΔΟΛΟΦΟΝΗΜΕΝΟΥ Ιταλού πρωθυπουργού Aldo Moro ( 1978 ).

 

(φωτό: Το γεμάτο σφαίρες σώμα του Moro βρίσκεται στο πορτμπαγκάζ ενός αυτοκινήτου στη Via Caetani, στο κέντρο της Ρώμης, στις 9 Μαΐου 1978. UPI/AFP)

Κεντρική Ρώμη, 9 Μαΐου 1978. 

Ένα πλήθος περίεργων περαστικών ξεχύνεται από ένα ανοιχτό πορτ-μπαγκάζ. Εκεί βρίσκεται το γεμάτο σφαίρες σώμα του Aldo Moro, πρωθυπουργού της Ιταλίας, σταθμευμένο στη μέση του δρόμου μεταξύ των κεντρικών γραφείων του κόμματος των Χριστιανοδημοκρατών και εκείνων του Κομμουνιστικού Κόμματος. 

Η σκηνή ολοκληρώνει 55 ημέρες απαγωγής και απομόνωσης από τους μαρξιστές επαναστάτες των Ερυθρών Ταξιαρχιών.

Ένα από τα πιο σκοτεινά κεφάλαια της ιταλικής ιστορίας, η υπόθεση Aldo Moro συνεχίζει να επανεξετάζεται και να γράφεται μέχρι σήμερα. Ο καταξιωμένος σκηνοθέτης Marco Bellocchio είναι ο τελευταίος που προσθέτει τη δική του άποψη. Στη μίνι σειρά του Esterno Notte («Εξωτερική Νύχτα») (https://www.cairn.info/revue-outre-terre2-2014-4-page-433.htm), η οποία μεταδιδόταν από το γαλλογερμανικό κανάλι Arte όλο τον Μάρτιο, ο Bellochio μας ξεναγεί στη βασανιστική και συχνά ελάχιστα γνωστή ιστορία της ιταλικής τρομοκρατίας.

Ο Bellocchio δίνει τον λόγο στους πρωταγωνιστές της τραγωδίας: από τα μέλη των Ερυθρών Ταξιαρχιών (https://www.cairn.info/revue-outre-terre2-2014-4-page-433.htm) μέχρι τον ίδιο τον Aldo Moro, χωρίς να ξεχνά την οικογένειά του Moro και τους εκπροσώπους της πολιτικής τάξης της εποχής. Η δολοφονία παραμένει ένα εθνικό τραύμα στενά συνδεδεμένο με τα «Μολυβένια Χρόνια» στην Ιταλία (https://www.cairn.info/revue-mouvements-2003-3-page-196.html), τα οποία διήρκεσαν από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 έως τις αρχές της δεκαετίας του 1980.

(«Esterno Notte» - Trailer,  https://youtu.be/5G_AzeuyRbU)

Στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου, η περίοδος είδε μια σταθερή αύξηση των πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών εντάσεων, καταλήγοντας τελικά σε μια σειρά τρομοκρατικών επιθέσεων από την άκρα αριστερά και δεξιά. Στη συνέχεια, ο επικεφαλής του κόμματος της Χριστιανοδημοκρατίας, Aldo Moro, προσπάθησε να συσπειρώσει το έθνος γύρω από μια κυβέρνηση «ιστορικού συμβιβασμού» που θα έφερνε τον γενικό γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος, Enrico Berlinguer. 

Αλλά οι Ερυθρές Ταξιαρχίες είχαν άλλες ιδέες, θεωρώντας την πρόταση ως ξεπούλημα από τους κομμουνιστές.

Από τα τρομοκρατικά ανακοινωθέντα μέχρι τις επίσημες δηλώσεις και τις επιστολές που έγραψε ο Moro κατά τη διάρκεια της αιχμαλωσίας του, το Esterno Notte αποκαλύπτει μια ιστορία εκδικητικής κλιμάκωσης με ανελέητες λεπτομέρειες. 

Κάθε πλευρά σκοπεύει να αγωνιστεί με κάθε κόστος, χωρίς συμβιβασμούς. 

Οι Ερυθρές Ταξιαρχίες, μια ακροαριστερή τρομοκρατική οργάνωση που ιδρύθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970 και ανέλαβε την «ένοπλη προπαγάνδα» (https://www.cairn.info/revue-outre-terre2-2014-4-page-433.htm) στο όνομα του εργατικού κινήματος, ενισχύονται ώρα με την ώρα στην εκδικητική τους αποφασιστικότητα, ακριβώς όπως οι ιταλικές αρχές ενισχύονται στην αποφασιστικότητά τους να τις εξοντώσουν.

Η ανελέητη κλιμάκωση της τρομοκρατικής εκδίκησης

Υπήρχε ποτέ περίπτωση ο Moro να είχε δραπετεύσει από τη «λαϊκή φυλακή»; 

Θα μπορούσε να είχε βγει από το παράλληλο προλεταριακό σύστημα δικαιοσύνης στο οποίο τον «δίκασαν» οι Ερυθρές Ταξιαρχίες, όπως προτείνει ο Bellocchio όταν τον επαναφέρει στη ζωή στην εισαγωγή του έργου του; 

Και, αν η ιταλική κυβέρνηση είχε αποδεχθεί τους όρους τους, θα μπορούσαν οι Ερυθρές Ταξιαρχίες να συμβιβαστούν με την απελευθέρωσή του;

Το επιχείρημα ότι η ιταλική κυβέρνηση θα μπορούσε να διαπραγματευτεί με τις Ερυθρές Ταξιαρχίες προβάλλεται συχνά σε ορισμένες ακαδημαϊκές βιβλιογραφίες, μέσα ενημέρωσης και καλλιτεχνικές διατυπώσεις (https://books.openedition.org/pur/49607), και εδώ ανακτάται από τον Esterno Notte. Ωστόσο, αυτό παραλείπει πόσο επίμονες ήταν οι Ερυθρές Ταξιαρχίες στην αναζήτηση εκδίκησης και πώς ένα δυσμενές ιστορικό και κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον θα μπορούσε να στριμώξει όλες τις πλευρές στο αδιέξοδο της βίας.

Συχνά επιτελεστικός όταν πρόκειται για εκδίκηση, ο λόγος είναι κεντρικός σε αυτή τη σειρά, τόσο όσον αφορά τη δράση που εμπνέει όσο και τα γεγονότα που αναφέρει. Το πρώτο ανακοινωθέν των Ερυθρών Ταξιαρχιών, το οποίο ακολουθεί αμέσως μετά την απαγωγή του Μorο (https://perspective.usherbrooke.ca/bilan/servlet/BMEve/411) στις 16 Μαρτίου 1978, δεν αφήνει καμμία αμφιβολία ως προς τις αιματηρές προθέσεις των απαγωγέων. Η συζήτηση είναι αυτή της «εξόντωσης», που τέθηκε από ριζοσπάστες ακτιβιστές ως απάντηση σε μια «αστική και ιμπεριαλιστική αντεπανάσταση» και στις «αιματηρές πολιτικές» των οποίων ο Moro θα ήταν ο «πολιτικός νονός και ο πιο πιστός εκτελεστής».

(φωτό: Ο Aldo Moro κοιτάζει κουρασμένος στην κάμερα κατά τη διάρκεια της κράτησής του από τις Ερυθρές Ταξιαρχίες. Creative Commons, CC BY)

Ένα κράτος παρασυρμένο στη λάσπη της τιμωρίας

Ένα άλλο πρόβλημα που αντιμετωπίζει κατά μέτωπο το Esterno Notte είναι η αντίδραση των αρχών σε αυτή την αδίστακτη εξέλιξη της εκδίκησης στο στρατόπεδο των τρομοκρατών, παρ' όλο που γνωρίζουμε εκ των υστέρων με ποιο τίμημα θα έρθει αυτή η εκδίκηση (https://compass.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/j.1751-9004.2010.00322.x) για τις Ερυθρές Ταξιαρχίες. 

Γιατί ο κρατικός μηχανισμός αρνήθηκε να διαπραγματευτεί με τους απαγωγείς του Moro, όταν ζήτησε ρητά από την κυβέρνηση να τον απελευθερώσει και όταν οι πολιτικές 'ελίτ' ήταν διχασμένες για την καλύτερη πορεία δράσης; 

Η γραμμή που τελικά προέκυψε ήταν ότι οποιαδήποτε διαμεσολάβηση με τις Ερυθρές Ταξιαρχίες θα ισοδυναμούσε με συνενοχή με τη διαπραγματευτική στρατηγική των τρομοκρατών και έτσι θα νομιμοποιούσε τη βία τους, σε ένα ευαίσθητο πλαίσιο που σημαδεύτηκε από το θάνατο πολλών αστυνομικών από τότε που η Ιταλία ξεκίνησε τον «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας».

Γράφοντας στην Corriere della Sera (https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9781315088914-2/prelude-long-preparation-dying-life-aldo-moro-1916%E2%80%931978-1-david-moss), ο συγγραφέας και αρθρογράφος Indro Montanelli υποστήριξε ότι:

«Εάν το ιταλικό κράτος είχε υποκύψει στον εκβιασμό και είχε διαπραγματευτεί με τις βίαιες δυνάμεις που είχαν ήδη προκαλέσει το θάνατο πέντε σωματοφυλάκων του Moro, τότε το κράτος, ως κράτος, δεν θα είχε πλέον κανένα λόγο ύπαρξης».

Με άλλα λόγια, η εξουσία δεν είχε άλλη εναλλακτική λύση από το να παγώσει σε μια στάση αντι-αντιποίνων.

Απορροφημένες από την εκδίκησή τους, οι Ερυθρές Ταξιαρχίες απέρριπταν συστηματικά κάθε πραγματική συζήτηση με τις αρχές, επιλέγοντας αντ' αυτού να στείλουν στην κυβέρνηση μια σειρά από δολοφονικά μηνύματα.

 Έτσι, δεν πραγματοποιήθηκε καμμία ανταλλαγή κρατουμένων, ενώ όλα τα πολιτικά κόμματα κατέληξαν να συσπειρώνονται πίσω από τη βεβαιότητα ότι κανένα δημοκρατικό κράτος στον κόσμο δεν θα μπορούσε να διαπραγματευτεί με την τρομοκρατία (https://www.jstor.org/stable/26299800).

 

(φωτό: Μνημείο προς τιμήν του Aldo Moro στη Via Caetani στη Ρώμη. wjarek/Shutterstock)

 

Τα ασυγχώρητα εγκλήματα της τρομοκρατίας

Τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό, τι μπορούμε να μάθουμε από το Esterno Notte σχετικά με την εξαιρετικά περίπλοκη σχέση μεταξύ τρομοκρατίας και συγχώρεσης, ειδικά σε σχέση με τη δυνατότητα, ή όχι, συγχώρεσης των τρομοκρατών (https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1292116); Είναι η συγχώρεση νοητή ακόμη και ως απάντηση στην τρομοκρατία, ένα υπέρτατο έγκλημα στα μάτια όλων των κοινωνιών; 

Συμπτωματικά, όταν πρόκειται για τρομοκρατικές ενέργειες, η συγχώρεση είναι συχνά απούσα και ανέφικτη. 

Ενώ ο Moro αναφέρεται σε μία από τις επιστολές του στην επικείμενη «στιγμή της σφαγής» και εκλιπαρεί τις αρχές να παρέμβουν, φαίνεται επίσης να έχει ήδη παραιτηθεί από τη δυνατότητα ανακοινώνοντας ότι δεν θα συγχωρήσει κανέναν και ότι κανένα πολιτικό κόμμα ή μέλος της κυβέρνησης δεν θα μπορέσει να παραστεί στην κηδεία του.

Αν ο χαρακτήρας του Aldo Moro και των επιστολών του έχουν εμπνεύσει πολλές ερμηνείες από τότε, είναι σημαντικό να αμφισβητήσουμε την οιονεί «χριστολογία» (https://www.lemonde.fr/culture/article/2023/03/14/esterno-notte-sur-arte-la-passion-d-aldo-moro-selon-marco-bellocchio_6165472_3246.html) με την οποία το Esterno Notte του Bellochio μεταγλωττίζει το θέμα της από την αρχή. 

Είναι αλήθεια ότι τα θύματα της τρομοκρατίας μπορούν μερικές φορές να συγχωρήσουν. 

Αλλά σε αυτή την περίπτωση, και σε αντίθεση με τη φανταστική ανάσταση του Moro και τη θυσιαστική, αν όχι μαρτυρολογική εικόνα (https://www.la-croix.com/Debats/Ce-jour-la/9-mai-1978-Aldo-Moro-proche-Paul-VI-assassine-Brigades-rouges-2018-05-09-1200937656) που αναπτύσσεται εδώ, η οποία τείνει να υποδηλώνει μια μορφή συγχώρεσης εκ μέρους του πρώην ηγέτη, ας τονίσουμε, για άλλη μια φορά, ότι ποτέ δεν συγχώρησε τίποτα, ούτε στους δημίους του, ούτε στις αρχές αφού απαρνήθηκαν τη σωτηρία του. Αυτή είναι ίσως η απόλυτη εκδίκηση που ο Moro θα μπορούσε να επιτύχει μεμονωμένα.

Τελικά, η ιταλική κοινωνία δεν έχει ακόμη αφομοιώσει αυτό το εξαιρετικά βάναυσο επεισόδιο (https://www.theguardian.com/world/2003/may/09/italy.worlddispatch). 

Η δολοφονία του Moro παραμένει μια ανεξίτηλη κηλίδα στην τοπική κουλτούρα, αμαυρώνοντας όχι μόνο τις πολιτικές αφηγήσεις και τις αφηγήσεις των μέσων ενημέρωσης, αλλά και την ίδια τη διαδικασία μνήμης της τρομοκρατίας. 

Όπως επισημαίνει ο ερευνητής Νικόλας Δεμερτζής σε μια υποβλητική συμβολή (https://oxfordre.com/politics/display/10.1093/acrefore/9780190228637.001.0001/acrefore-9780190228637-e-146), εξορκίζοντας το σοκ της βίας σημαίνει συγχώρεση της χρήσης της για τη συμφιλίωση με το παρελθόν. 

Από τη μία πλευρά, τα ιταλικά «Μολυβένια Χρόνια» (https://journals.openedition.org/mots/12032) εξακολουθούν να αποτελούν αντικείμενο διαμάχης και συχνά εργαλειοποιούνται από ανταγωνιστικά μέρη. 

Από την άλλη, ο κύκλος της τρομοκρατικής εκδίκησης και της κρατικής αντιποίνων τείνει να κορυφωθεί, από τη φύση του, στη ριζική άρνηση της συγχώρεσης. Σύμφωνα με τον Δεμερτζή (https://oxfordre.com/politics/display/10.1093/acrefore/9780190228637.001.0001/acrefore-9780190228637-e-146), αυτό τελικά ισοδυναμεί με «[υπεράσπιση] της ολοκληρωμένης υποκειμενικότητας του θύματος» και «[ηθική διαμαρτυρία] ενάντια στα αδικαιολόγητα κακά και λάθη» που προκαλούνται από την τρομοκρατία.

Αυτό το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στα γαλλικά (https://theconversation.com/dans-la-serie-esterno-notte-terrorisme-vengeur-et-impossible-pardon-203710).

 ΜΕΤΑΦΡΑΣΙΣ: ΜΑΡΙΓΩ ΖΑΡΑΦΟΠΟΥΛΑ

https://theconversation.com/esterno-notte-marco-bellochios-series-grapples-with-ghost-of-assassinated-italian-prime-minister-aldo-moro-204059